Agjensia e Marketingut Mbarëshqiptar www.123albania.com ndihmon ne njohjen dhe reklamimin e bizneseve shqiptare në mbarë botën, sidomos promovimin e turizmit dhe resuseve të Shqipërisë. Në këtë rol, dhe për këtë sherbim u nis në vitin 2006 kjo agjensi, që tashmë njihet kudo ka shqiptarë. Në kohën që ne po bisedojmë me Presidenten e kësaj Agjensie, Marjana Martini ( Popaj ), vizitohet nga më shumë se një miljon shqiptarë çdo muaj, me njoftime të ndryshme biznesi dhe shitje shtëpishë e mjetesh të tjera të çfardoshme.
Gjithëkush mund të reklamoj punën dhe aktivitetin e tij në faqen tashmë të nhjohur: www.123albania.com
Çdo dite në këtë faqe publikojnë aktivitetet e tyre me dhjetra e qindra shqiptarë. Reklamojeni dhe ju punën tuaj këtu!
Pjeter Jaku
Shtator 2014

Kombin e mbanë historija e tij, Kombin në mesin e kombeve tjera e lartëson e kaluara e tij,gjurmët e tija ,gërvishtjet e tija . Mos na e prekni Historinë!
“Bota e qytetëruar nuk duhet te lejoj që këta pasardhës të ilirëve të lashtë e të pellazgëve edhe më të lashtë që të zhdukën. Raca e tyre e ka lindur Pirron , Aleksandrin e Madh, Shën jeronimin, Konstantinin e madh, Perandorët romak (12) , Papa Klementin XI, Skënderbeun , Krispin dhe shumë heronjë të tjerë ( Joseph F. Gould, The Independent , 1916) “ .Kështi thirrej kur donin të na coptonin .Këto shkruheshin për ne,këto thirrje të civilizuara e dinin se së shpejti do të ndodhë diçka me popullin tonë të “ humbur”. Ne ishim në tokat tona , por ishim memecë ,të pa zë; ishim të shurdhër ,na e kishin shkyer timpanin e lashtësisë;diçka përgatitej e ne ishim largë vorbullës së gatimit. Të rrallët ishin ata që e dinin këtë ,por edhe nëse e dinin nuk guxonin të flisnin. … Koha ecën dhe historia shkruhej ashtu si që e donin të tjerët.
“Shqiptarët janë pasardhës të Ilirëve, ndërsa ilirët janë pasardhës të pellazgëve… Shqiptarët janë stërnipërit e Pellazgëve”. Johann Georg von Hahn . Mos luani me historinë e juaj kishte me thënë Hahni i madh , sikur t`ishte gjallë . E dini që shumëçka nga historia e lashtë mësuam nga ai?.
“Shqipëria mban një pozicion të tillë strategjik, sa që ajo është e lakmuar nga të gjitha racat fqinje, por asnjë prej tyre nuk do të ishte e gatshme për ta parë atë të zotëruar nga ndonjë rival. Prandaj dhënja e Shqipërisë ndaj çdonjërës racë, ose çdo ndarje e mundshme e saj mes racave të ndryshme, do të shkaktonte një xhelozi të tillë kombëtare e racore ballkanike sa që ndezja e një lufte tjetër në Ballkan – e cila mund të përfshijë përsëri gjithë Evropën – do të ishte e pashmangshme.”
“Po doli në shesh historia e shqiptarëve, Perandorinë Osmane e merr lumi”. Haki Pasha i frigohej së të vërtetës . e ne ndoshta mos po duam ta mëshefim me këtë nxitim.
Po mirë ,po e shofim se ku ishim , e përse na lakmonin. Po tani?Kombin e mbanë historija e tij, Kombin në mesin e kombeve tjera e lartëson e kaluara e tij,gjurmët etija ,gërvishtjet e tija . Mos na e prekni Historinë!
Po doli në shesh historia shqiptare , Serbisë i humbën mashtrimet e saja në botë !
Po doli në shesh historia shqiptare ,Greqia duhet ta fus kokën ndër vegë !
“Dardania është njëra nga krahinat antike të Ballkanit ku popullata autoktone është ruajtur më së miri”. thot Fanulla Papazogllu ,e ne ç`themi ? Po flitet ,po shkruhet po bisedohet ; kur ka tym ,ka edhe zjarr. Jo ,nuk guxon asgjë të preket nga Historija e jonë , nga e kaluara e jonë pa koncenzus gjithëshqipëtar . . E pamë më lartë se kombi ynë e ka historinë e tij ,plot krenari ,gëzim ,rrënqethje dhe vendosje të mirë fillet : Mos më prek!
“Origjina e shqiptarëve ngjitet deri te koha e pellazgëve dhe kanë origjinë parahelene”.Gos Xhen .Edhe një : “Atllantida e cila është zhdukur para 12.000 vjetësh, ishte tokë e Ilirëve (pellazgëve), të cilët shpëtuan nga përmbytja e Atlantidës dhe filluan civilizimet e reja në të gjitha kontinentet, sidomos në Evropë, Afrikë dhe Azi të vogël”! na e thoshte Gjusepe Catapano .Mos e prek historinë sipas kerkesave të huaja. e jona është, ta shkruajmë ashtu si duhet . Bota na e ka lakminë, bota na e ka zilinë.
“Ky komb e ky popull nuk merret nëpër këmbë… Kjo është toka e heronjve të të gjithë kohërave… Homeri aty gjeti Akilin, grekët Aleksandrin e Madh, turqit Skënderbeun, njerëz këta të së njejtës racë, të të njejtit gjak.” (Lamartini) E ne do ta marrim nëpër këmb historinë tonë ? Jo! Një jo e madhe !
“Shqiptarët i përkasin popujve më të vjetër se vet historia. dhe gjyshërit e shqiptarëve merrnin pjesë në luftën e Trojes, të udhehequr nga Akili (në njërën anë) dhe Hektori (në anën tjetër)”Maurice Druon, anëtar dhe sekretar i Akademisë Frënge, shkrimtar me tre tituj doktorature honoris causa, njër prej tyre në Tiranë. E na a do ta pohojmë këtë ?
“Në Maqedoni, vetëm shqiptarët janë popull autokton” ( Henri Braisford) . E Vërtetë !
“Te drejtat mijëvjeçare të shqiptarëve, etnografike dhe gjeografike, shtrihen prej kohërave të vjetra në Iliri, Maqedoni dhe Thesali”. (Agostino Ribeco). Jo , nuk lëshoj pe; ose të thuhen të gjitha si duhet ose mos të prekim.
“E mos kujtoni se me dekë të Skanderbegut u shue ndjesia e lirisë dhe e pamvarësisë në shpirtin e shqiptarëve. Historia e Turkisë ka shenjue jo ma pak se 54 kryengritje të mëdha të cilat gjatë rrjedhjes së katër shekujve kombi shqiptar i bani qeverisë otomane ose për me pshtue prej zgjedhës së sajë, ose për me e ngushtue që mos t’ia mohonte të drejtat e tija.( fjalimi i Gjergj Fishtes , 1919 )
“Pushtime të hueja janë përshkue mbi komb shqiptar, por të gjitha kanë kalue pa lanë kurrfarë gjurme, si ujët që rrëshqet mbi shpinë të rosës”.( Mis Durham) . E ne, çka bëjmë?
“Për lirinë e vet, zotni, shqiptari ban fli shpinë, tokën dhe mjerisht edhe besimin. Fakti veç që shqiptari në mes të sa ndollive dhe te papriturave politike e për nji periudhë kaq të gjatë shekujsh, ka mbrrijtë me e ruejt gjuhën, doket dhe karakterin e vet kombëtar, – dhe këtë jo vetëm në Shqipni, por edhe jashtë kufijve të sajë, – kjo difton çiltas se ai asht dhe don të mbesë shqiptar. E gjithë kjo ngjet sepse ndërgjegja kombëtare ka lëshue rrajë të thella në shpirt të tij. Por ma mirë se kurrkund njeti, dashunia e popullit shqiptar për liri dhe pamvarësi kombëtare, duket në faqet e historisë, për të cilën mundemi me thanë se asht e endun vetëm prej luftash për liri e pavarësi. Unë këtu, për mos me e vu fort në provë durimin e Zotnisë suej, po ju përmend vetëm punët e mëdha, që ndërgjegja kombëtare e këti populli, është e lartë ( Gjergj Fishta , 1919 )”
Perfundimisht, një përfundim jo fort logjik , në ketë vend të gjithë kemi luajtur pak… asgjë s’na pelqen nga ky vend, ,asnjëherë nuk po e konsiderojmë si shtepinë tonë këte vend,me çka jemi ka ushqehemi që të veprojmë ashtu si nuk e meriton ky vend, ta trajtojmë kështu. Po kaq shumë helm paska patur ky vend? Ku duam të jetojmë? Po femijet tanë si do t`i rrisim?
A kemi mundësi të mirremi vesh ndërveti? Kombin e mbanë historija e saj. Kombin në mesin e kombeve tjera e lartëson e kaluara e saj,gjurmët e saja ,gërvishtjet e saja . Mos na e prekni Historinë!

Shtator 2014 GJakovë

Muzeumi në Shkodër – akuze e krimeve komuniste në Shqipëri:Nji “catharsis moral” për të gjithë/
Nga Prof. Sami REPISHTI/
*Shënim: Fjala e mbajtun me rastin e inaugurimit të “Muzeumit të Dëshmisë dhe Kujtesës” në qendër të qytetit të Shkodrës, më 22 shtator 2014, që ju lexues dhe lexuese do të gjeni në fund të kësaj “Hyrje”, ashtë mbajtë nga bashkëvuejtesi shkodran Ahmet Bushati, sot në moshen 85 vjeçare, por shumë aktiv. Duket se nevoja e madhe e mbrendshme e ka shtye atë me i hye nji ndërmarrje të randë, kockë-thyese, por të domosdoshme për atë, dhe e dobishme për të persekutuemët, si dhe të gjithë shqiptarët me vullnet të mirë.
Puna e Z.Bushati ashte nji ndërmarrje serioze që bahet me pengue harresën, harresën e madhe që ka mbulue vendin tonë për afër 23 vjet me rradhë, e që rrezikon jo vetëm shuemjen e efekteve shkatërrimtare,kriminale dhe asgjasuese të ish-rregjimit komunist në Shqipëri, por akoma ma keq rrezikon rivlerësimin, ringjalljen dhe eventualisht përseritjen e atij kobi të zi që mbuloi vendin tonë për ma shumë se 45 vjet të gjata, ndoshta me nji emën tjetër, nji formë tjetër, nga të tjerë kriminelë, por që në thelbin e vet përmban të njajtën substancë: lindë nga gënjeshtra, ushqehet me urrejtje e hakmarrje, dhe,qëndron në kambë me dhunë e mjete jashtë-ligjore – ashtu si “diktatura e proletariatit” që shnjerëzoi njerëzimin, krijoi nji shoqëni të çoroditun, përqafoi vorfëninë dhe ofroi vetëm urinë për masat e shtypuna..
E gjithë përpjekja e mbar nji populli,e gjithë djersa e punonjësve në shërbime argat për Qeverinë u shpenzue me mbulue dëfrimet e “klasës së re”, parazite dhe injorante, dhe me ndërtue projekte të çmenduna si 700.000 bunkerët, armatimet marramendëse, sot objekte muzeale,mobilizimin pa fryte të popullsisë për mbrojtje të vendit…nga “mullinjtë e erës”! Sepse, sot dokumentimi diplomatik konfirmon të kundërtën e propagandës komuniste. Shtetet e Bashkueme të Amerikës, “armiku kryesor”, nuk ka komplotue kundër “Shqipërisë”. Ky “armik kryesor” ka qenë, në fakt, “armik” i klasës sunduese, i PPSH-së uzurpuese e pushtetit të vendit dhe e aktivistëve të çmendun që torturuen nji popullsi të tanë për nji gjysëm shekulli në nji atmosferë paligjëshmënie…!.
Ka qenë pikërisht në këto kushte të vështira që legjione qytetarësh gjetën guximin e jashtëzakonshëm me i thanë JO! diktaturës ë diktatorit, dhe me rrezikue arrestimin, torturën, dekada të gjata në burgje e punë të detyrueshme në moçalet e shumëta e minierat e largëta në zonat ma malore të Shqipërisë. Shumë u pushkatuen, shumë u burgosën, u internuen, u izoluen…dhe sot rrezikojnë vdekjen e dytë: harresën! Sepse ekziston nji fenomen negativ në shoqëninë shqiptare sot: ashtë indiferenca mbytese; bahet sikur nuk shikohet, nuk ndigjohet, nuk dihet gja as që dëshirohet me ditë….Kjo ashtë smundja sociale që lejon përsëritjen e së keqes në nji popullsi pa kujtese! Muzeumi i ri ashtë nji dëshmi e pakundërshtueshme e diktaturës komuniste në Shqipëri!
Kundër këtij fenomeni ngrihen monumente: kujtime dëshmitarësh, libra, përmendore dhe sidomos muzeume. Muzeumi i të përndjekurëve në Shkodër kryen këtë shërbim: lufton harresën, ashtë përmendore e gjallë e të gjithë atyne që kanë vdekë e që rrezikojnë sot vdekjen e dytë, harresën. Për këtë shërbim të madh njerëzor e kombëtar, Ahmet Bushati ka punue për ma shumë se katër vjet me kambëngulje, me projektue dhe me grumullue materialet përkatëse, dhe vendosjen e tyne në ambiente përkatëse pa ndryshime, elementët origjinalë të realitetit të hidhun: gropë e zezë, e lagshtë, e errët, pa ajr ose mbushun me qelbësinë; gjithçka që mendja e mbrapshtë e xhelatit komunist projektoi me ba jetën e viktimave sa ma të vështirë që të ishte e mundun. Në Muzeumin e ri të Shkodrës shihet tani me sy vendi i ngjarjes, ndigjohet me veshë dnesa e dalun nga ai varr i errët. Për vizituesit, eksperienca do të jetë tronditëse; por shpresohet që kjo tronditje do të nxjerrë nga gjumi i randë i letargjisë mbytëse të gjithë ata që ruejnë në vetëvete bërthamën e njerëzimit, e vëllaznimit me të gjithë, pa dallim, pa përjashtim.
Ashtë ironi e fatit për vendin tonë të pafat që ndërsa në Shkodër ngrihet Muzeumi për dokumentimin e krimeve komuniste në Shqipëri, në qytetin e Gjirokastrës –viktima e parë e terrorit komunist të çetave ilegale- zhvillohen manifestime publike me kangë partizane, fjalime kërcënuese dhe pllakata me portretin e kryekriminelit komunist, përgjëgjsi kryesor i krimeve në vendin tonë, E.Hoxha. Dy Shqipëri të ndryshme në këtë botën tonë; apo dy botë të ndryshme në këtë Shqipërinë tonë? Nji pyetje që nuk duhej të ekzistonte, por që ekziston sepse krimi komunist nuk u denoncue, shtypja dhe vuejtjet u harruen sikur të mos kishin ngja fare. Muzeumi i ri në Shkodër ashtë nji përpjekje serioze me mbushë këtë boshllëk, nji përpjekje serioze me luftue harresën, e me mbajtë të gjallë kujtesën e ditëve të ferrit…të paktën në nji qytet të atdheut tonë.
Le të jetë ky Muzeum i ri “…një gur i fortë themelitë nji demokracie të vërtetë që aspirojmë me ndërtue!” (Sami Repishti, ish i burgosun politik)
***
FJALË E MBAJTUN ME RASTIN E PËRURIMIT TË MUZEUMIT TË VIKTIMAVE TË KOMUNIZMIT NË SHKODËR
Z. Kryetar,
Të nderuar pjesëmarrës!
Do ta konsiderojmë të madhe e fatlume këtë ditë që ban të mundun kthimin në muze të një prej ish-burgjeve ma të tmerrshëm e simbol të komunizmit, i quejtun prej popullit gjatë pesë dekadave me radhë “Burgu i Sigurimit”, vendi ku u kryen krime nga ma monstruozet e të pandigjuemet mbi qytetarët ma te dalluem që kishte Shkodra në atë kohë, mbi përfaqësuesit ma të shquem të patriotizmit, kulturës, të traditave tona të mrekullueshme, si dhe mbi perfaqsues të besimeve fetare.
Ngjarjet e ndodhuna mbrenda këtij “ish-burgu” disi të vogël për nga përmasat, por ferr i vërtetë për qindra e qindra viktima të tij, njerëzve të sotem mund t`u duken si ngjarje të ndodhuna shekuj ma parë, e jo ngjarje qe u perjetu në mes të shekullit të kaluem e pikërisht fill mbas një lufte që popullit tonë i pat kushtue aq shumë sakrifica, gjak të derdhun për liri, jo që Shqipëria me atë rast, e në mënyrë ma të pameritueme, të binte pré e nji prej diktaturave ma të egra që njerëzimi kishte njohë deri atëherë.
Koha kur ngrihej ky burg famëkeq, do të përkonte me ngjarjet fill mbas “Kryengritjes së Postribës”, me atë kohë të mbushun me shumë frikë e trishtim, sa qe shumë qytetarë të Shkodrës të mos e banin të qetë gjumin e natës.
Tue mos llogaritë “Burgun e madh” të Shkodrës të mbushun qysh dy vjet ma parë me ish-zogistë e të rinj ballistë, mbas ngjarjeve të Kryengritjes së Postribës, pushtetit komunist do t’i dilte nevoja që për të 1200 të arrestuemit e atyne ditëve, të kthente në burgje plot 13 ndërtesa të mëdha publike e private, prej ku të burgosunit e tyne simbas radhës e si nëpër vrimë të gjylpanës, do të përshkoheshin nëpër këtë burg. Me tortura shumë të randa fizike e presione morale, do te kërkohej nga viktima te pranontepara hetuesve kriminelë e sadistë të Sigurimit akuza për pjesemarrje ne ngjarje që nuk kishin ngjafare. Fantazi djallore!
Ishte pikërisht ajo kohë kur një Shkodre do t’i kërkohej të paguante haraç per historinë e saj të shkrueme qysh prej njëzet e tre shekujsh ma parë, qysh atëherë kur ajo kishte pasë qenë qendër e një Ilirie të madhe që na krenon, dhe për kete duhej vra në të gjithë qenien e saj, përfshi të tashmen e të ardhmen.
Nëse Stalini 30 vjet ma parë do të porosiste të gjitha degët e GPU-së ruse që “…kundërshtarët t’i rrihnin deri sa ata të pohonin krime që nuk ishin kryer asnjëhere”, Enver Hoxha nga ana e tij (me anë të një shkrese 91/3) do të porosiste të gjitha “Degët e Punëve të Brendeshme”: “Të mblidhni rreth vetes sa më shumë injorantë, fshatarë e çobenj, për t’i përdorur si të doni në emër të vijës së Partisë”, dhe Koçi Xoxe me atë rast, si Ministër i Brendeshëm, do të dërgonte në Shkodër kontigjentin ma kriminal që dispononte, me në krye xhelatin sadist të Shkodrës Zoi Temelin,me xhelatët tjerë si Maqo Lakrorin, Sirri Çarçanin, Ali Xhungën, etj.
Nji nga “prétë” ma të para të diktaturës në atë kohë do të ishin intelektualët me formim perëndimor e patriotik, mes të cilëve edhe disa të papërsëritshëm për kulturën e gjanëqë kishin, e që si elemente të pakonformuem me komunizmin, do të vriteshin njeni mbas tjetrit, ose të dergjeshin për vite të tana mbrenda burgjeve të diktaturës.
Për nivelin e naltëkulturor që kishte Shkodra në atë kohë, studiuesi Mehmet Elezi, me rastin e promovimit tënji libri tim kujtimesh, do të shprehej: “Se me njerëzit e kulturës që kishte Shkodra në atë kohë, do mund të ngrihej një akademi e vërtetë e shkencës dhe arteve të bukura, meqë Shkodra si moshatare që ishte me Romën e Lashtë, detyrimisht që do të kishte edhe asi familjesh të mëdha që ma fort se për titujt ato do të meritonin ma shumë për virtytet e tyne njerëzore, si edhe për vlerat përfaqësuese të identitetit tonë kombëtar që mbartnin, përçka një ditë do të baheshin objekt i luftës ma të egër nga ana e komunizmit, e që me kalimin e kohës gazi do t’u kthehej në lot e vllaznimi i tyne tradicional në luftë klasash e dasi”.
Për shumë vite me radhë, pjesë e këtij ish-burgu kanë kenë edhe tregtarët, sidomos tregtarët e mëdhenj të Shkodrës, të cilët qe prej nji ose dy shekujsh ma parë, bashkë me mallin kishin sjellë prej Europes në Shkodër edhe kulturë, tue i dhanë toneqytetnuese jetës së qytetit tonë. Përkete regjimi komunist, në emën të të ashtuquejtuneve “spekulacione të luftës”, jo vetëm që do te grabiste gjithë mallin e shumtë që kishin grumbullue, por edhe do t’i nxirrte nga shtëpitë e tyne të mëdha stergjyshore, me i përplasë për vite të tanë ndër ambiente të pabanueshme shtëpijash të hueja.
Gjithë ata qytetarë patriotë e të nderuem që komunizmi po i vriste e i mohonte Shkodrës, shtëpi të mëdha e bujare, qërrënonte përgjithmonë, qindra diploma qëdigjete tue u tallë, jetesën e tanë nji populli qëe kthente në mjerim, e lirinë në tirani,–pa mungue edhe Kosovën, andrrën shekullore të shqiptarëve qëEnver Hoxha me shokë, për qëllime ideologjike e personale ia dhuronin Jugosllavisë,–do të banin që nëpër këtë burg, vetëm gjatë vitit 1948 të kishte vend edhe për rreth 60 studentë idealistë të Gjimnazit të Shkodrës, përfshi edhe mue, kur mbrenda këtyne birucave do të qëndrojsha përgjithesisht i vetëm e nën torturë gjatë një viti e gjysmë, tue mos marrë as fare parasysh moshën time te re, e kontributin e pakursyem që kisha dhanë në kuadër të Luftës kunder okupatorit fashist.
Disa prej torturave të konsiderueme standard, të ushtrueme mbi viktimat e këtij ish-“Burg Sigurimi”, do të konsistonin në goditjen e viktimës me dru të fortë ose kërbaç të trashë; në varjen për shpatullash me anë litari të varun për hekura të dritares së qelise pak nën tavan; nëprivimin e tij nga e drejta me marrë ushqimin që familja ia sillte ditë për ditë, dhe gjithashtu edhe nga e drejta për të marrë ujë;pa folë edhe për shume lloje torturash morale të papërballueshme, për shumë prindër e bashkëshortë të nderuem, që do të shpiknin mendjet djallëzore të hetuesve kriminelë.Keto do të ishin disa prej torturave të ushtrueme mbi viktimat e asaj kohe, çka do të bante që disa prej tyne, me shpëtue prej mundimit të tyne e turpit, të nxitej ideja e vetevrasjes, tue shfrytëzue për atë qëllim çdo rrethanë që rastësisht u ishte paraqite;për shembull, rasti kur viktima të ishte ndodhë para një cope xhami me të cilin do të priste damarët e të vdiste; kur rastësisht të ndodhej pranë një mase “DDT”-je helmuese dhe gelltitte e helmohej; kur tue u kthye nga zyra e hetuesisë për në qeli të vraponte më qëllim provokimi vrasjen prej policit; kur tue perfitue nga dritarja e hapun e zyrës së hetuesit të fluturonte përmes saj e të gjente vdekjen e sigurtë ne sheshin e pergjakun, etj.
Torturë mbi çdo torturë ka kenë ajo e “hekurit të skuqun” mbi trupin e zhveshun të viktimës, si dhe thyemja e kockave të kupave të gjunit me çekan, torturë që dihet qe ka qenë ushtrue mbi avokatin Myzafer Pipa, me urdhen direkt te E.Hoxhes…!
Për të shpëtue nga vuajtjet e masipërme e poshtërimi, në Shkodër, do të kishte disa vrasje në ndeshje më Forcat e “Mbrojtjes Popullore”, si edhe disa dhjetëra vetevrasje, mes të cilave ajo e vëllazënve Kazazi, Rasim Gjyrezit, apo e Pjetër Shan Dedes bashkë me grue, etj.
Sollzhenicin, disidenti i madh rus, në krye të librit të tij të famshëm, do të shkruante: “Librin tim ua kushtoj atyne që nuk jetojnë ma, e se unë ende nuk i kam humbë të gjitha shpresat që mendjet njerëzore mund të mësojnë nga përvoja e popujve të tjerë, duke mos pasë nevojë që ta vuejnë atë, e se qëllimi i “Arkipelagut” asht ngritja e nji ‘catharsis moral’“që në rastin tonë e realizon nji muze si ky që sot kemi fatin ta përurojmë.
Me rastin kur ne po kthejmë në muze një prej ish-burgjeve me histori ma të veçantë torture e krimi, ne jo vetëm qe përpiqemi të shlyejmë një detyrim tonin ndaj ish-viktimave të shumeta të këtij ish-burgu ferr, por në të njëjtën kohëqofte edhe për pak çaste po mundohemi të “ringjallim” një kohë të shkueme me ngjarje e njerëz, sot në prag të një harrese të plotë, me imazhet e trishtueshme të 137 viktimave qëmbrenda këtij burgu, dikur patën nxjerrë frymët e fundit mes mundimesh të mëdha, në vetmi, e ne pamundësi të linin amanet një fjalë për mbasardhesit, një amanet për familjet e tyne të pikëllueme. Me këtë rast na shfaqen për një moment edhe imazhet e trishtueshme të atyne 601 të tjerëve, që dikur simbas radhës e drita në të dalë, me pranga ndër duer, dhe të lidhun me litarë trup për trup, të rrethuem së afërmi nga policë me automatikë ne duer, do të ishin të detyruem që me kambët e tyne te dobesueme nga vuejtja, të shkonin drejt vdekjes, drejt të përhereshmit “Muri i Zallit te Kirit” ku dhe përfundimisht do të pushkatoheshin-sakrifica te pafajshme ne altarin e Lirise!
Le te urojmë së bashku që kjo ditë e madhe e ky rast i veçantë për të gjithë ne, jo vetëm të jetë një ditë homazhi ma të thellë për gjithë viktimat e Shkodrës si zonë, por edhe për viktimat e komunizmit të të gjithë Shqipërisë, e që si e tillë, le të shërbejë jo vetëm me shërue plagët, por edhe si një gur i fortë në themel tënjë demokracie të vërtetë që aspirojmë me ndërtue. Deshmi e Kujtese!
Shkoder, 22shtator 2014(Ahmet Bushati)

Nga Eugjen Merlika/
“Për mua ka qenë një e papritur : un nuk e dinja se populli juaj ka vuajtur aq shumë. Pastaj rrugës nga aeroporti në shesh gjithë këto fotografi të martirëve. Si keni mundur t’i mbijetoni kaqë mundimi ?”/- PAPA Françesku/

Ditën e hënë, më 22 shtator 2014, të nesërmen e vizitës madhore të Papa Françeskut në Tiranë, dy gazeta të rëndësishme italiane, përkatësisht “La Repubblica” dhe “L’Osservatore romano” (“Vëzhguesi roman”), njëra një monument mediatik i së majtës dhe tjetra organi qëndror i Selisë së Shenjtë, në faqen e parë kishin dy fotografi të përqafimit të Papës me Dom Ernest Simonin. Është një tregues i interpretimit të thelbit të vizitës historike të Kreut të Kishës Katolike botërore në Tiranë. “La Repubblica” e titullon kështu komentin e saj : “Lotët e Papës Françesku : Mos vrisni në emër të Zotit!”. “L’Osservatore romano” kishte titullin e faqes me shkronja të mëdha e të theksuara me të zezë : “Sot kemi prekur martirët”, ndërsa kryeartikulli titullohej “Dëshmi e vëllazërim”
“Janë dëshmia dhe vëllazërimi dy kyçet që lejojnë të përceptohet kuptimi i udhëtimit të Françeskut në Shqipëri. Sa i shkurtër – as 12 orë – aq i rëndësishëm dhe i pashembullt. I rëndësishëm për Vendin, që nga Papa ka marrë një mbështetje të fuqishme e i pashembullt për sinjalin që ai ka dashur t’i lëshojë Europës dhe gjithë bashkësisë ndërkombëtare.”
Ideja e shkrimit është e qartë : vihen në një plan dëshmia e martirizimit të shqiptarëve nga komunizmi me harmoninë fetare që gjëndet në Shqipëri e që duhet të shërbejë si mesazh ndriçues dhe inkurajues për botën e soçme, të cfilitur nga kundërshitë dhe luftërat ndërfetare. Fotografia në mes të faqes na zbulon përparësinë që, simbas gazetës, merr motivi i parë.
Pa u zgjatur më shumë në komentimin e vizitës, mund të them se ishte një sukses i shquar i shqiptarëve dhe i shtetit të tyre, me një notë lavdërimi për organizatorët. Në këtë sukses një rol të dorës së parë pati vendosja e portreteve të 40 martirëve të besimeve fetare në shëtitoren “Dëshmorët e Kombit”. Ishte e para herë që opinionit publik botëror, të pranishëm idealisht e mediatikisht në Tiranën e 21 shtatorit, i zbulohet pamja rrënqethëse e krimit komunist në realitetin e Shqipërisë së mbas luftës së dytë botërore. Kryeministrit Edi Rama që, simbas fjalëve të tij, ka patur dhe ka sendërtuar këtë ide tepër të spikatur, për sa më përket, duhet t’i shkojnë përgëzimet më të sinqerta.
E quaj atë veprim si fillimin e dekomunistizimit të vërtetë të Shqipërisë. Ngritja në pjedistal, në sytë e një miku të nivelit të Kreut të Katoliçizmit botëror e të gjithë organeve të medias që e shoqëronin, e viktimave të terrorit të Shtetit komunist në mënyrë kaq të shkëlqyer, duhet të jetë një shenjë sigurie se Shqipëria politike pas komuniste ka vendosur prerë të shkëpusë çdo lidhje me të shkuarën e saj. Mendoj se ky duhet të jetë përfundimi logjik në të cilin çon një veprim i tillë. Për të gjithë ata që nuk e njohin në thellësi realitetin e Shqipërisë pas komuniste ky vendim duket i pakundërshtueshëm. Por….. për ne që jetojmë, duke e pësuar mbi shpinë çdo ditë atë realitet, dyshimi është më se i ligjshëm. Dyshimi merr shembëlltyrën e mosbesimit, si pasojë e zhgënjimeve të njëpasnjëshme që shoqëria shqiptare e kryesisht, pjesa e saj e përndjekur për gjysëm shekulli nga diktatura komuniste, ka provuar në këtë gati një të katërt qindvjeti të tjetërsimit të regjimit. Gjatë gjithë këtyre viteve, ajo pjesë ka qënë e pranishme në zbatimin në praktikë të idesë së njohur ramiziane “Shqipërinë do t’a gëzojmë ne dhe fëmijët tanë.”. Ajo ka qënë pré e demagogjisë së përbindëshme që është ushtruar mbi të dhe të drejtat e saj, duke mbetur përsëri shtresa e nëpërkëmbur, e gënjyer, e tradhëtuar, herë herë edhe nga vetë përfaqësuesit e saj.
Jo pak mund të jenë në kundërshtim me këtë paraqitje të zymtë të realitetit, por skeptikëve të kësaj tablloje do t’u lutesha të më vërtetonin të kundërtën e saj.
E kundërta do t’ishte, së pari, dhënia e dëmshpërblimeve për punën e papaguar në burgjet dhe kampet e internimit për dhjetra mijra njerëz, shumica e të cilëve nuk jeton më. Në 23 vjet Shteti shqiptar ka dhënë vetëm një këst, në rastin më të mirë dy të tillë. Ky është fakti i hidhur e, për mendimin tim, i pajustifikuar. Gjatë këtyre 23 vjetëve, në politikën shqiptare, janë miza të bardha eksponentë të saj me prejardhje të përndjekurish, madje duke marrë parasysh edhe shkollimin e moshave të reja në universitetet e Perëndimit. Disa emërime në nivele të mesme të administratës shtetërore aktuale janë përjashtime që forcojnë rregullin. Shumë prej ish të përndjekurve, për 20 vjet nuk kanë patur mundësi as të hyjnë në shtëpitë e tyre të shtetëzuara nga dhuna komuniste, madje ende sot, shumica dërmuese nuk është në gjëndje të marrë pronat e vogla, mbasi pengesat e parafabrikuara burokratike, të ndërthurura me regjimin korruptiv të drejtësisë e administratës publike, janë të pakapërcyeshme.
Nxënësve të shkollave në Shqipëri u mësohet ende historia e shtrembëruar e regjimit komunist, madje ato tekste përdoren edhe në shkollat e Kosovës. Dizinformimi komunist vazhdon si në kohën e regjimit, madje në krye të komisionit të rishkrimit të historisë para universitare, emërohet një nga historianët më në zë t’atij regjimi!!! Antikomunizmi vazhdon të quhet “armiqësor” për interesat e Vendit dhe ajo vlerë e madhe e qëndresës dhjetëvjeçare në malet e Shqipërisë së veriut, mbetet krejtësisht e panjohur.
Kasta politike vazhdon të pasurohet në mënyrë prrallore e, çuditërisht, në këtë aradhë pasanikësh të rinj nuk ka asnjë ish të përndjekur politik. Këto ishin vetëm disa nga pamjet e jetës së sotme shqiptare, në të cilën vizita e Papës Françesku, uroj të ketë kryer funksionin e një ndarësi epokash. Nëse imazhi i dhënë më 21 shtator nuk është vetëm një fasadë e ngjyrosur, për të forcuar idenë se Shteti dhe shoqëria jonë i përkasin kryekëput, në gjithë qënien e tyre botës Perëndimore, idealeve e parimeve të saj, atëherë përballimi me problemet e mësipërme bëhet i detyrueshëm e kohët e tij nuk mund të jenë ato të vërejtura në këta 23 vjet.
Portretet e martirëve të fesë në Shëtitoren “Dëshmorët e Kombit” nuk janë vetëm dëshmi e kujtesës historike, si një njësi matëse e përmasave të krimit komunist, janë dhe një thirrje që buron nga vetëdija e kombit, për të dënuar haptas e pa mëdyshje këtë të fundit, jo vetëm me fjalë. Lotët e Papës Françesku, një njeri që vjen nga Argjentina, Vëndi i desaparesidëve e i diktaturës ushtarake gjakatare, kur mëson vetëm majën e ajsbergut të krimit shtetëror shqiptar nga rrëfimet e Dom Ernest Simonit apo murgeshës Marije Kaleta, nxjerrin në dukje krahasimin e dy dhunave e tregojnë se çfarë përmasash shkatërruese pati ajo në “Vendin e shqipeve”.
Dënimi i krimit komunist duhet të shkojë me të njëjtin hap me rikthimin e të drejtave të viktimave të tij, së pari atyre lëndore, si dëmshpërblimet e premtuara e të zvarrisura në “kalendat greke”. Por ai duhet të nënëkuptojë edhe rivlerësimin e së shkuarës jo komuniste, për t’i hapur rrugën jo vetëm pohimit të së vërtetës historike, por edhe paqtimit kombëtar për të cilin kemi shumë nevojë në rrugën e zhvillimit.
A do të jetë në gjëndje ideatori i vendosjes së portreteve të ndërmarrë seriozisht e sinqerisht këtë rrugë të vështirë, por të domosdoshme për të sotmen e t’ardhmen e Shqipërisë ? Pyetja mbetet pa përgjigje. Për çastin ajo nuk mund të jetë mohuese, sepse sinjalin e 21 shtatorit, deri në provë të kundërt, duhet t’a quajmë tregues të vlefshëm. Nuk mund të jetë as pohuese, mbasi argumentin nuk e gjejmë të trajtuar në asnjë nga daljet e shpeshta të Kryeministrit në qytetet e Shqipërisë apo në televizionet e saj. Premtimet për fonde publike në ndryshimin e pamjeve të qyteteve tona, në ndërtimin e rrugëve apo veprave sociale, janë të lëvdueshme e uroj që të jenë realiteti i viteve t’ardhëshme. Por pagimi i dëmshpërblimeve të ish të përndjekurve politikë duhet të ketë përparësi absolute, jo vetëm se është një borxh që Vendi i ka viktimave të komunizmit, një borxh moral e lëndor mundi, djerse, gjaku, një borxh jetësh njerëzore, që nuk paguhet as me gjithë arin e botës.
Nëse me të vërtetë ekziston prirja për të ndryshuar rrugë, për t’i dhënë përmbajtje imazhit të 21 shtatorit, duhen braktisur kriteret qesharake e mashtruese të ndjekura deri tani e të caktohet një periudhë, jo më shumë se tre vjet, për të shlyer gjithë pagesat në dobi të ish të përndjekurve politikë. Do të ishte hapi i parë i madh në kthesën e vërtetë, që duhet të pasohet edhe nga shumë masa të tjera që shkojnë n’atë drejtim. Dihen vështirësitë financiare të Shtetit, por askush nuk mund të më bindë se, në këta 23 vjet, nuk ka patur asnjë mundësi të bëhej më shumë, ka munguar vullneti politik. Një Vend, në të cilin lëvizin pasuri marramendëse miliarda dollarësh, nuk ka asnjë vështirësi të gjejë pak qindra milionë që plotësojnë dëmshpërblimet.
Nëse nuk i gjen, do të thotë se nuk don t’i gjejë e, n’atë rast do të thosha se vazhdon mashtrimi i madh e se 21 shtatori ka qenë vetëm një fasadë. I a lemë kohës të vërtetojë shpresat e dyshimet e shumta, të lindura në një ditë të madhe të historisë sonë.(Ne Foto: Papa Francesku me Martirin e gjalle, don Troshani)
Shtator 2014

(Intervistë ekskluzive me shkrimtarin, historianin, publicistin dhe diplomatin Luan Rama)
Bisedoi: Raimonda MOISIU/
Luan Rama është ndër shkrimtarët, historianët, studiuesit dhe përkthyesit më produktivë, i rëndësishëm dhe shprehës serioz i origjinalitetit, përfaqësues i denjë i letrave shqipe, dijes e mëncurisë, i njohur kombëtarisht dhe ndërkombëtarisht për punën e palodhur, veprimtarinë e tij të gjallë e të frytëshme, me sensin e shkëlqyer të diplomatit dhe historianit, vizionin e të qenit i lirë në një botë e mendim të lirë. Statura shumëdimensionale e shkrimtarit dhe përkthyesit, njohës i mirë i disa gjuhëve të huaja, dhe veprat e tij të botuara monografike, historike, studimore, ese, letërsi, përkthim dhe publicistikë, në shqip e frëngjisht, kanë një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare në sinkron me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. Kjo bisedë mbresëlënëse e drejtpërdrejtë me të, më bëri të njoh vitalitetin, erudicionin e një kocke të fortë intelektuale e qytetare, shumëplanëshe letrar, artistik, historik, publicistik, përvojës disa vjecare në gazetari e diplomaci, për të njohur botën me kulturën e historinë e popullit të tij, duke e bërë të njohur në qarqet intelektuale e diplomatike të Francës dhe në botë, -një shëmbull i gjallë për kombin dhe brezat që do të vijnë, për dritën e nderimit, obligimit shpirtëror dhe identitetit kombëtar shqiptar. Ja si cfarë kanë thënë disa nga personalitete të shquar botërorë për Luan Ramën:
Joël Baffou, shkrimtar, në parathënien e tij për Rruga e gjatë në tunelin e Platonit:
“Udha e gjatë në tunelin e Platonit» është libri i një njeriu që ka mbijetuar dhe që kërkon tashmë të nderojë viktimat që s’patën fatin të jetojnë.Ky libër është një udhëtim i ngadaltë, ashtu si hapat e një vizitori në një varrezë… Luan Rama i përshkruan pesëdhjetë vitet e plumbit të shoqërisë shqiptare përmes fatit tragjik të një morie artistësh shumica e të cilëve nuk patën kohë të bëheshin të njohur pasi shpesh u shtypën dhe u vranë. Ai vë në dukje përdorimin me forcë të artistëve në shërbim të diktaturës së proletariatit, rolin e kudoshëm e çensurës si dhe veçantinë e saj në Shqipëri… “
Jacques Rouil, kritik letrar, në librin “L’Albanie sous le règne d’Enver Hodja» :
«Libri Udha e gjatë në tunelin e Platonit i Luan Ramës mund të kishte shërbyer fare mirë si lëndë letrare për G. Oruellin, pasi ne gjendemi në një univers surrealist ku survejimi i shtetit bëhet çdo çast, ku historia shkruhet çdo minutë, ku fotografitë zyrtare retushohen, ku zgjidhjet që kërkonte të bënte individi në jetë shpreheshin në formulën e thjeshtë «ose bashkëpuno ose vdis»… Eshtë një dëshmi e fortë e kohës. Aktualisht ambasador në Francë, Portugali dhe Algjeri, ky autor e tregon të kaluarën me syrin e një intelektuali…»
“Ish ambasador i Shqipërisë në Francë, nga viti 1997 deri në vitin 2001, Luan Rama sapo ka botuar një ese të re të quajtur “Ura mes dy lumenjsh “. Në këtë vepër të rëndësishme, shkrimtari na bën të zbulojmë mbresat, kujtimet e tija personale, të cilat janë të shkruara me një forcë të madhe shpirterore. “Ura mes dy lumenjsh” na pershkruan historinë e gjatë të marredhenieve franko-shqiptare që nga fillimet e tyre në vitin 1272. Luan Rama na lë në fillim të një “ure shpirtrash”, ku nga ai moment s’na mbetet gjë tjetër veçse të udhetojmë e të zbulojmë një histori mijevjeçare, të një miqësie të lashtë midis dy popujve shqiptar e francez.” (Shënim i botuesit të «Société des Ecrivains», Paris)
- Përshëndetje z.Luan, Faleminderit për kohën e vyer në përkushtim të kësaj interviste. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të vecantë biografinë e aktivitetit tuaj krijues. Sinqerisht jam ngazëllyer nga mjeshtëria e kulturës profesionale që ju lëvroni në disa zhanre. Cila ka qënë experienca tuaj e parë në letërsi, publicistikë, hulumtime studimore apo përkthim?
Luan Rama – Eksperienca ime e parë ishin poezitë çka atëherë ndodhte tek shumë të rinj, një traditë që tashmë ka ndryshuar, pasi internet, kinematografia, spektakli i kanë ndryshuar sot qëndrimet ndaj poezisë, por sidoqoftë, duke qenë nga artet e para krahas pikturës, arti poetik shpresoj se do të gjej në të ardhmen një lloj rinovimi, një rikthim drejt saj. Besoj se njerëzimi do të lodhet nga industrializmi komunikativ, pasi në fund të fundit, poezia trazon shpirtrat dhe ajo që ka vlerë të pare tek njeriu është shpirti…
R.M. – Do të thotë se ju keni nisur aktivitetin krijues që në moshë të re. Kjo duhet të ketë qenë me të vërtetë emocionuese dhe inkurajuese.Cfarë mendoni se ju ka frymëzuar për të shkruar apo përkthyer?
L.R. – Shkruaja poezi dhe përktheja, sigurisht jo si tani, por frymëzimi im ishte Lorca, Ricos, Eluard, Ëitman, librin e të cilit, Fije bari e mbaja në bangot e gjimnazit. Gjithçka ishte dehëse.Poezitë e tyre i ngjisja në muret e shtëpisë, kolazhe me guacka dhe gjethe vjeshte.Madje nëse e desha aq shumë gruan time, ishte se kur e njoha, ajo adhuronte poezinë.
R.M. -Gjatë hulumtimit rreth krijimtarisë tuaj kam hasur mjaft tituj të veprave tuaja monografike, studimore, ese, letërsi, publicistikë, në shqip e frëngjisht. Si keni arritur ju të procedoni “në udhëtimin tuaj monografik”, të jeni kaq kreativ, ku ka një shtrirje të gjerë të kombinimit të fakteve historike, kujtesës, miteve, marrëdhënieve ndëretnike, kombëtare, evropiane, veçmas asaj franceze dhe ballkanike, që perceptojnë vlerën e madhe të edukimit kuptimplotë të vetëdijes njerëzore, në marrëdhënie me të shkuarën, të tashmen e të ardhmen. A mund të na jepni disa mendime rreth tyre?
L.R. – Keni të drejtë.Eshtë një shtrirje e gjerë, profile të ndryshme ku here ka të bëjë me historinë e mirëfilltë, si tek Kalorësit e Stuhisë, etj, e herë me marrëdhëniet ndërkombëtare, artet, etj. Nëse kam shkruar një libër për dialogun e kulturave dhe bashkëpunimin e Shqipërisë me Unesco-n (Shtëpia e Shpresës) që kur ajo u bë anëtare e kësaj organizate; nëse kam botuar gjithashtu Shqipëria e Auguste Dozon apo Shqipëria dhe Frankofonia e padyshim dhe Pont entre deux rives (në shqip i botuar me titullin Krushq të largët), kjo sepse te unë jetonte si diplomati ashtu dhe historiani, apo eseisti që kërkon të bëjë një refleksion për marrëdhënie e figura që kanë lënë gjurmë në historinë tonë kombëtare dhe relacionet ndërkombëtare.Librin Jani nga Morea, për poetin arvanitas Jean Moréas apo Jani Papadiamanti, e shkrova sepse më habiti fakti për të cilin shkruante para një shekulli poeti i madh francez Guillaume Apollinaire, duke thënë se Moréas ishte shqiptar nga nëna dhe i ati, familja Tombazi e Hidrës, kapedanë dhe admiralë të flotës së Revolucionit grek në vitet 1820-1830. Mirëpo në Francë (në Greqi gjithashtu) ai mbahej si poet me origjinë greke.Ai ishte njëkohësisht ati shpirtëror i Apollinaire.Po kështu dhe për konsullin francez në Janinë, Auguste Dozon, për të cilin nuk ishte shkruar pothuaj asgjë. Duke e studjuar këtë figurë, i cili mblidhte përrallat shqiptare dhe folklorin shqiptar, të cilin e botoi në 1875 dhe u vlerësua dhe me çmimin e Akademisë Franceze, pikasa se bashkëpuntorët e tij më të afërt ishin Kristoforidhi, Naim Frashëri, Thimi Mitko dhe Apostol Meksi. Shërbimi ndaj kulturës shqiptare ishte shumë i madh dhe tashmë libri prej gati 500 faqesh më duket pak për të. Gjithashtu, kur ndërmorra shkrimin dhe botimin e librit Bujtës të largët mbi udhëtarët francezë në Shqipërinë e shekulit XIX (konsuj, gjeografë, historian, arkeologë, kartografë, gjeologë, etj) unë u njoha me librat dhe studimet e tyre dhe zbulova se me sa dashuri kishin shkruar ata për autoktoninë shqiptare, për kulturën e vjetër dhe të afërt me atë homerike, për traditat dhe virtutet e bujarisë së një kombi që u kishte rezistuar dyndjeve të përhershme në brigjet e tokave të tij. Ishte pikërisht ky rast që njoha veprimtarinë e Dozonit dhe po kështu dhe të të tjerëve. Një libër më vete meriton konsulli tjetër Degrand në fundin e shekullit XIX apo François Pouqueville në fillimet e shekullit XIX si i dërguar i Napoleon Bonapartit pranë Ali Pashë Tepelenës.Janë figura themelore, pasi Pouqueville, p.sh. u bë burim jo vetëm për letrarë të mëdhenj si Hugo (që shkroi në Les Orientales për trimërinë e suliotëve) apo Aleksandër Dyma, por madje dhe për piktorët, që nga Delacroix, Corot, Decamps, Jerome, etj të cilët në veprat e tyre trajtuan figurat shqiptare. Shembujt janë të shumtë.Në kohën totalitare, vemendja ishte tek krijimi i një historie të re të prirur nga ideologjia. Tashmë historianët janë të lirë në studimet e tyre dhe kanë mundësi të konsultojnë bibliotekat e vjetra të Parisit, Vatikanit, Venecies, Milanos, ato të Londrës, e po ashtu të Amerikës ku gjenden libra të rrallë dhe me mjaft informacione historike.
-R.M. – “Nën hijen e eklipsit”, titullohet libri tuaj, mbi krizën e Kosovës dhe diplomacinë euro-amerikane. Jam kurioze të di motivin dhe interesin që ngjalli te ju personalisht për të shkruar këtë libër dhe pse vendosët të dialogoni përmes etapave historike dhe diplomatike? Përse ky titull? Si kini arritur ta realizoni botimin e tij?
L.R. – “Nën hijen e eklipsit”, eshkruar pak a shumë në formën e një ditari diplomati, është një dëshmi e drejtpërdrejtë e ngjarjeve që po ndodhnin në Kosovë në fundin e viteve 90’.Atëherë unë isha ambasador në Paris dhe aty mblidhej Grupi i Kontaktit i kancelarive më të mëdha të diplomacisë botërore.Diplomacia franceze ishte mjaft aktive dhe në mbështetje të diplomacisë amerikane.Presidenti Chirac morri një vendim historik, duke hyrë në luftë kundër Milosheviçit.Pra ishin gjendje emocionale, takime, biseda me personalitete të shumta, konferenca në Rambouillet, nënshkrimi i deklaratës përfundimtare të Parisit në sallën Kleber.Pritjet në ambasadë, takimet me Rexhep Qosen, me Hashim Thaçin, takimet me Kadarenë e një rradhë të aktorëve të nivelit të lartë politik shqiptar, si ministri i Jashtëm Milo, presidentit Meidani, Sabri Godo, etj. Por interesi im në këtë libër ishte të dëshmoja për solidaritetin e jashtëzakonshëm të elitës dhe shoqërisë franceze, të intelektualëve me emër, të «Comité du Kosovo», organizatave të të Drejtave të Njeriut dhe fondacioneve të shumta e deri tek qytetarët e thjeshtë. Cështja e Kosovës u bë një çështje e ditës. Unë pata rastin të shoqëroj kryeministrin francez Jospin në Shqipëri, ku sëbashku takuam refugjatët kosovarë në Tiranë, Durrës, Lushnje, etj Ishte një eksperiencë që duhej dëshmuar.Unë e quajta librin Nën hijen e eklipsit, pasi Kosova për një periudhë pësoi një eklips total të lirisë së saj, ajo rrezikonte ekzistencën e popullit në trojet e veta duke u dëbuar me grykën e mitrolozave.Ky eklips filloi me masakrën e Raçakut. Unë vetë kam takuar në Francë njerëz që i kishin provuar këto masakra.
-R. M. – Ju keni eksperiencë jashtëzakonisht mbresëlënëse e profesionale përsa i përket studimeve deontologjiko–mediatike; Si operoni ju në trajtimin e figurave e fenomeneve të ndryshme, që të japin përshtypjen në kuptimin e tyre simbolik, importin moral, qytetar e intelektual, dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin gazetaresk, historik, shkencor dhe filozofik?Këtu kam parasysh librin tuaj “Metamorfoza e fjalës, për një deontologji të shtypit gjatë tranzicionit politik shqiptar, 1997.
L. R. – Unë kam studjuar gazetari, si dhe shkencat e komunikimit në Paris (Universiteti Denis Diderot). Gazetaria më ka pëlqyer gjithnjë, madje pas vitit 1993, unë kam punuar si redaktor në revistën e njohur franceze Courrier International, e cila i bënte jehonë ngjarjeve më të rëndësishme të botës dhe ku botojnë analistë shumë të njohur.Idea e librit Metamorfoza e Fjalës lindi në kohën kur unë isha korrespondent i gazetës Koha Jonë në Paris.Kjo gazetë, veçanërisht në vitet 1994-1997 ishte në pararojë të denoncimit të arbitraritetit të pushtetit në Shqipëri në emër të një lufte të re klasash dhe një kundërvënieje që i bënte veriut dhe jugut shqiptar. Madje, rastësisht, meqë isha në Tiranë, unë isha prezent në selinë e gazetës (të cilën pak muaj më parë e kishin djegur forcat e policisë) kur furgonë policie rrethuan gazetën dhe të gjithëve, nga kryeredaktori e deri tek pastruesi, na mbyllën në polici duke na vendosur para hetuesve. Atëherë po përgatisja librin për Miteranin dhe kjo ishte një shkelje tepër flagrante.Në kthim, në Paris, unë i morra një intervistë presidentit të «Reporter’s sans Frontières», Robert Menard, i cili gjithashtu mori përsipër botimin e këtij libri duke shkruar dhe parathënien. Në Shqipërinë e tranzicionit të ashpër, nuk bëhej fjalë ende për një deontologji për shtypin dhe unë shtroja pikërisht përvojën europiane të lirisë së shtypit e të mendimit me atë çka ndodhte në Shqipëri. Në Shqipërinë totalitare nuk mund të bëhej fjalë për deontologji të shtypit, për rregulla që lidhen me figurën e gazetarit, përgjegjësinë morale, vërtetësinë e faktit, dizinformacionin, etj.Atëherë mu desh të kontaktoja me drejtuezit e «Artikullit XIX», «Human Ërigts Ëatch», etj.
-R. M. – Kam lexuar me interes të veçantë editorialët tuaj studimore, dosier, trajtesa, analiza politike, opinione, reportazhe, intervista e publikime të tjera në fushën e publiçistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj intelektuale?
L. R. – Po ju përgjigjem nga kjo e fundit: pavarësia intelektuale. Ajo është gjëja më e çmuar që mund të kemi.Cështja është të kesh bindjet e tua, të jesh i pavarur dhe të mos jesh «tregtar flamujsh» të partive, pushteteve, etj.Unë qëndroj gjithnjë në principet republikane, të majta, që lidhen me paktin social të shoqërisë, për të menduar dhe integruar dhe të varfërit dhe për të mos i përjashtuar ata.Kjo ndoshta vjen nga leximet e mia të literaturës së Thomas More, Campanelës, të utopistëve si Erazmi, etj.Por unë kam shumë miq të djathtë (në fakt e majta dhe e djathta në Shqipëri pak ndryshime kanë). Eshtë interesant fakti që para dy vitesh, i ftuar në shtëpinë e mikut tim Ylljet Aliçka, ambasador në Paris, ndodhi që mes të pranishmëve të ishte dhe një kryeredaktor francez i një reviste. Debati im me ambasadorin ishte mjaft i gjallë dhe në fund të mbrëmjes, kur u ndamë me kryeredaktorin francez , ai shprehu habinë që ishim kaq miq dhe me pikëpamje që nuk pajtoheshin. E njëjta gjë na ndodhi dhe në një tavolinë darke në Senatin francez me deputetë, diplomatë, kryetarin e Grupit të Miqësisë Francë-Shqipëri të Parlamentit apo dhe të Senatit, etj. Dhe përsëri miku im tha në debat e sipër se ne jemi miq pavarësisht nga opinione të ndryshme. Pra që t’i rikthehem idesë: e rëndësishme është të jesh i pavarur në pikëpamjet e tua. Jeta jonë ishte tepër kompekse, pasi shpesh, e përditshmja mplekset me historinë, ku historia na vjen përmes fakteve, fenomeneve, debatit. Kur flasim për lirinë e shtypit e të mendimit, nuk mund të mos citojmë Sokratin, Platonin, madje dhe Brehtin, i cili ka shkruar shumë për «pesë tiparet e së vërtetës»… Ajo që ndodh, ka gjithnjë një domethënie filozofike. Jeta shqiptare ka jo pak fakte korrupsioni, por kur e trajtojmë këtë problem, në fund të fundit vijmë në fushën e filozofisë e të moralit, duke iu referuar njëkohësisht dhe autorit të famshëm…. Me çështjen që me të drejtë ai shtronte: «Të kesh dhe të jesh»… shpesh harrojmë atë që pikësëpari të jemi «njerëzorë»…
-R. M. – Ju jeni prozator; romane novela, tregime ese…. Tashmë një shkrimtar i afirmuar, autor i disa veprave.Cfarë mendoni se ka mbetur konstante?
L. R. – Eshtë e vërtetë që kam shkruar në shumë gjini, duke u marrë njëkohësisht dhe me profesionin tim më të vjetër, kinematografinë. Por ajo që ka mbetur konstante është idea që kam se gjithçka që shkruaj janë sprova letrare tepër modeste dhe pa pretendime. Nga ana tjetër, ndërmarrja e shkrimit të një analize, artikulli, mbresa udhëtimi, eseje historike, etj, është një udhëtim në kontekstin historik e social të tyre. Për të shkruar biografinë mbi presidentin francez François Mitterand, (François Miettarand – dhe Zotat vdesin gjithashtu, veç mbresave personale nga takime diplomatike, festa kombëtare të Francës, takime presidenciale, etj, kam lexuar dhjetra ilibra të autorëve të ndryshëm, fjalime të rëndësishme gjatë 14 vjetëve të tij si president, çka më kanë futur në historinë e personazhit. Po kështu kam vepruar dhe për librin Gjenerali De Gol – një legjendë e gjallë, ku ka takuar shumë golistë të vjetër, mes të cilëve dhe ish kryeministrin Pierre Messmer… Pra këto takime, si dhe idea për të gjetur pikëtakimet franko-shqiptare, (p.sh. shqiptarët që iu përgjigjen thirrjes së De Golit në luftën kundër Hitlerit, etj, apo gjykimet e Miteranit për historinë, personalitetet dhe nevojën e integrimit të Shqipërisë në rrjedhat europiane), më dhanë lëndë për të shkruar këto libra jo thjesht si biografi por si pikëtakime dhe refleksione te mia për këto dy figura që hynë në historinë e Francës së shekullit XX. Ajo çka ka mbetur konstante në punën time është ritmi. Kam vazhduar të shkruaj e botoj gati dy libra në vit.
-R. M. – Shquheni në prozën për mendimin inteligjent, plot figura letrare, artistike dhe mendimin filozofik. Ku qëndron forca e inspirimit si një shkrimtar që i përket dy epokave – realizmit socialist dhe periudhës postkomuniste? Ku qëndron ndryshimi midis këtyre dy epokave?
L.R. – Unë i përkas asaj gjenerate që ka jetuar si në kohën totalitare dhe shëmbjes së regjimeve në Lindjen europiane në fundin e viteve ’80 ashtu dhe të kohës së tranzicionit dhe pas saj deri më sot. Qëndrimi ndaj dy epokave është diametralisht i kundërt. Në epokën totalitare, çenzura përgjonte çdo hap të letrarit dhe artistit, çka tashmë i njohim të gjithë nëpërmjet dëshmive të shumta që na kanë lënë protagonistët e asaj kohe. Kur nga fillimi i viteve ’80 do botohej në gazetën Drita një shënim për Gjon Milin e shoqëruar me një fotografi të tij, çuditërisht, kur në mesnatë gazeta po rradhitej, dikush dalloi se në fotografinë e Gjon Milit që në fund të shallit të tij shquhej shumë pak flamuri amerikan, çka nuk i kishte rënë në sy askujt deri në ato çaste. Gazeta u bllokua dhe flamuri u retushua që të mund të botohej gazeta. Ishte koha e anti-amerikanizmit të egër dhe absurd të Enver Hoxhës, dhe një fotografi e tillë do të thoshte një dënim për autorin e shkrimit. Sot, letrarët e artistët janë të lirë, madje nganjëherë i kalojnë caqet e lirisë duke rënë në dizinformacion, shpifje, cënim të jetës private të njeriut, pra në emër të lirisë cënohet liria e tjetrit.
-R. M. – Kur ju shkruajtët romanin “Santa Quaranta,”, i vlerësuar shumë nga kritika e kohës, ky roman nuk është fantazi, por është bota e brendëshme njerëzore, e një artisteje me famë botërore. Si shkoni ju në lidhje me vendosjen e emrave, të vendeve në ndërtimin e një “bote të re” me tipikë; burim-rrëfim-frymëzim-kulturë?
L. R. – Romani Santa Quaranta është një roman historik ku në qendër është jeta dramatike e balerinës franko-amerikane Isadora Duncan në Shqipëri. Në vështrim të parë thua se ç’lidhje ka kjo balerinë me Shqipërinë, por kur njihesh me historinë e saj ngjarjet janë shumë interesante.Në fillimin e viteve ‘20 të shekullit XX, ajo ishte një nga yjet e baletit në skenat e Europës. Por vdekja tragjike e dy fëmijëve të mbytur në lumin e Senës në Paris, e tronditi shumë dhe ajo donte të vriste veten, por vëllai i saj Rajmond Duncan, një intelektual i vërtetë kërkoi që ajo të kishte si referencë dhimbjen e një populli, duke e sjellë në Shqipërinë e vitit 1913, kur luftrat ballkanike po bënin kërdinë. Dhe ajo erdhi dhe jeta e rrêmbeu pêr ta kthyer gjashtê muaj mê vonê nê skenat e Parisit.Rajmond Duncan ishte ai që solli për herë të parë në Shqipëri ambasadorin amerikan që ishte vendosur në Athinë.Ai e njihte shumë mirë Shqipërinë dhe Greqinë.Bashkë me ambasadorin ata vizituan jugun shqiptar dhe erdhën edhe në Durrës për të njohur aspiratat e këtij vendi, çka do të ndikonte në mbështetjen e madhe që i dha Amerika e presidentit Ëilson Shqipërisë së kërcënuar nga të gjitha anët.Santa Quaranta është një roman historik, por personazhi vendoset në vendet ku ka jetuar, janë shfrytëzuar letrat e saj, libri me kujtime, etj.Romani histoik kërkon një punë studimore paraprake. Emil Zola punoi shume me dokumentet e kohës për Zherminal, po kështu Flober, studioi shumë për të shkruar romanin Salambo, etj, njê punë të tillê bënte gjithashtu Aleksandër Dyma e shumë të tjerë.
-R. M. – Letërsi artistike, poezi, publicistikë, përkthim, dosier dhe eseist. Në cilën prej tyre ndjeheni më mirë?Çfarë mendoni se ka mbetur e pandryshueshme?
L. R. – Përderisa i shkruaj, të gjitha më pëlqejnë, por krijimi i mirëfilltë është ai që duhet të më prijë.
-R. M. – Botimet dhe veprat tuaja nënkuptojnë bashkëpunimin tuaj të ngushtë me një sërë burime dhe arkiva të ndryshme, si brenda dhe jashtë Shqipërisë, veçmas në Francë. A keni hasur në vështirësi nga këndvështrimi i një protagonisti në gjetjen e tyre?
L. R. – Unë kam punuar dhe vazhdoj të punoj shumë me bibliotekat e vjetra, arkivat, të lexoj letërsinë dokumentare Kur shkrova librin dokumentar Tek Frankët, mbi historinë e emigracionit shqiptar në Francë që nga koha e stradiotëve të kohës pas Skënderbeut deri më sot, pra e stradiotëve të shquar shqiptarë gjatë shekujve XVI-XVII (që në Francë krijuan kalorësinë e lehtë franceze që nga historianët e kohës cilësohej si «Chevalerie albanoise», diçka përmend dhe Konica në shkrimet e tij), mu desh të punoj në këto arkiva. Po kështu dhe për librin Dorëshkrime të Purpurta për kodikët e vjetër, duke u përqëndruar në dy Kodikët e Beratit të shekullit VI dhe IX, të cilët u regjistruan dhe në Trashëgiminë Botërore të Unesco-s në atë që quhet «Kujtesa e Botës». Pikërisht duke lexuar dokumenta të vjetra më ra në dorë botimi i P. Batiffol, zbuluesit francez të këtyre kodikëve në shekullin e XIX në Berat.Por udhëtimi i tij, gjetja e kodikëve, mbijetesa e tyre në sprovat e kohrave të shtypjes otomane, si dhe koha që ngërthejnë ato, përbëjnë njëkohësisht ngasje për një letërsi të mirëfilltë.
- Z. Luan, jeni edhe përkthyes, dhe keni përkthyer disa libra, kryesish në shqip e frëngjisht. Cfarë ju ka shtyrë t’i përktheni ato? Cilët janë autorët dhe titujt e tyre? Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në përkthimin e tyre?
L. R. – Të them të drejtën nuk kam dashur të bëhem përkthyes, pasi përkthimi është një profesion më vete dhe kërkon një ushtrim afatgjatë, eksperiencë, njohje. Në fakt ka qenë interesi për disa libra që lidheshin me Shqipërinë dhe shqiptarët që më shtynë drejt përkthimit.Kështu më ndodhi me përkthimin e librit Bubulina të shkrimtarit dhe historianit francez Michel de Grece, i cili pohonte me forcë përkatësinë shqiptare të kësaj heroine shqiptare të Revolucionit grek.Unë isha në Hidra dhe Specia të Greqisë, vënde ku jetoi dhe luftoi Bubulina, por përkatësia e saj arvanitase ishte fshirë nga tekstet dhe kujtesa e shoqërisë së sotme greke.Pra kjo më nxiti ta përkthej në shqip këtë libër.Po kështu kam përkthyer dhe librin biografik të shkrimtarit dhe historianit Gilbert Sinoué Faraoni i fundit, mbi jetën dhe veprën e Mehmet Ali Pashës, themeluesit të Egjiptit modern.Por edhe dashuria për poezinë më ka shtyrë të përkthej. Kështu më ndodhi kur shkruajta librin Udhëtimi i mbramë i Arthur Rimbaud, mbi jetën e poetit më të madh francez, duke integruar dhe pjesë të poezive të tij, librin Pikëtakim me Jean Cocteau, poetit, dramaturgut dhe artistit poliedrik francez, dhe disa libra të tjerë. Përkthimi të jep kënaqësi sepse hyn në jetën e vet personazhit, në strukturën e gjuhës dhe të poetikës së tij.

R. M. – A mendoni se “OLD TIMES” rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-të?

L. R. – Kjo më duket se qëndron si dukje, aparencë, pasi OLD TIMES është gjithnjë tani dhe dje, në kuptimin se ajo që ka shkruar Homeri, Euripidi, Sofokliu për dashurinë, luftën, nderin, tradhëtinë, etj, janë të njëjta dhe sot. Ndjesitë njerëzore janë po ato, morali i Sokratit për qytetarinë dhe demokracinë është shumë aktual, siç e gjejmë në Apologjinë e Sokratit, para se ai të dënohet.Le të marrim mitologjinë, mitet shqiptare apo mitologjinë antike greko-romake.Shpesh letrarët e kohës sonë i ndërtojnë romanet, esetê, dramat e tyre si paralele të këtyre miteve.Mjafton të kujtojmë Kadarenë.Mitet e Edipit, Orestit, Kasandrês, Eumenideve, etj, përbëjnë konstitucione shpirtërore të cilat sot i përjetojmë, madje dhe nga ngjarjet që dëgjojmë në televizonet e botës.Ja pse “Qyteti i gëzimit” të Shën Agustinit, idhullit të famshëm të viteve të para të Krishterimit është i pranishëm dhe frymëzues për jetën tonë qytetare.
-R. M. – Cfarë do të dëshironit të thoni në lidhje me karakterin e përgjithshëm të gazetarisë shqiptare, Ballkanike apo Lindore, në krahasim me atë franceze dhe perëndimore, bazuar në ato c’ka ju keni shkruar, lexuar apo vënë re?
L. R. – Deri kur ra Muri i Berlinit gazetaria ballkanike dhe ajo e Lindjes Europiane ndryshonte jashtëzakonisht nga gazetaria perëndimore dhe anglo-saksone: jo vetëm si liri dhe pavarësi e shtypit, por dhe si strukturë, si kulturë të shkruari, etj. Gazetaria tashmë në Europën jug-lindore po krijon dhe ajo fytyrën e saj duke iu afruar gazetarisë perëndimore dhe kjo në sajë të një gjenerate të re në gazetarinë e këtyre vendeve. Kjo vihet re në vende si Kroacia, Sllovenia, që po ecin më parë se vendet e tjera ballkanike. Problem në vendet e tjera, si dhe për ne shqiptarët është gjithnjë ajo që shtypi, mediat, rrjetet televizive bien shpesh prehë e interesave të politikës dhe të bizneseve dhe ku nuk njihet ajo që në Perëndim quhet “konflikt interesash”. Kështu gazetaria nuk e ka rolin që duhet të ketë për të pozuar problemet kardinale të shoqërisë dhe të thotë të vërtetën, e cila kërkon kurajo për të thënë të vërtetën, përgjegjësi për ta thënë atë, kulture për ta thënë atë. Brehti flet për pesë vështirësitë për të thënë të vërtetën…
-R. M. – Cfarë ju pëlqen dhe cfarë nuk ju pëlqen në punën tuaj?
L.R. – Më pëlqen të shkruaj në natyrë.Vite më parë, veçanërisht kur punoja si kineast, kisha dëshirë të punoja në ndonjë kafene, madje ku kishte shumë njerëz dhe shumë zhurmë. Duket diçka e habitshme, por unë abstragoja nga moria e njerëzve dhe e zhurmës dhe në atë jehonë të largët, unë shkruaja. Isha në botën time.Si të thuash isha brënda asaj bote dhe jashtë saj.Në punën time nuk më pëlqen që jam shumë i shpërndarë. Shkruaj njëherësh për disa gjëra: këtu një tregim, pak më pas një ese, një skenar për një film, apo një përkthim të shkurtër, zhanre që janë larg njëri-tjetrit, por ku hyj pa vështirësi të madhe. Por nga ana tjetêr kjo s’tê lejon tê thellohesh shumê.

-R. M. – Në ditët e sotme tradita dhe realiteti “përziehen” me vlerat fetare. Në opinionin tuaj si gazetar, shkrimtar, diplomat dhe përkthyes profesionist e i karrierës, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrëdhëniet njerëzore dhe në marrëdhëniet mes vendeve të Ballkanit?
L. R. – Lidhur me ndasitë fetare dhe problem që kanë lindur në Ballkan, dua të theksoj se ka një konfuzion të madh, çka po i trondit shoqëritë ballkanike. Shqipëria ka qenë gjithnjë një vend i tolerances fetare dhe nuk i ka njohur kurrë xhihadistët, integrizmin fetar. Në kuadrin e shoqërisë së hapur, të të drejtave të njeriut dhe të lirive demokratike, integrizmi po fiton terren duke cënuar liritë e individit dhe të shoqërisë, dhe thirrjet për xhihad bëhen madje tashmë nga institucione fetare, çka mund ta kthejnë Ballkanin përsëri në një rajon eksploziv. Duhet që në fillim të këtyre fenomeneve t’i vihet fré, të ketë një reaksion të përgjithshëm shoqëror, pasi nuk mund të vihet feja mbi kombin, identitetin.Shqiptarët e kanë ruajtur identitetin e tyre nacional dhe në kohrat më të errta të historisë.Toleranca është diçka shumë e çmuar për një demokraci.
-R. M. – Cilët janë autorët tuaj më të preferuar, shqiptarë e të huaj?
L. R. – Autorët më të parapëlqyer shqiptarë janë për mua Migjeni, Kadare, Mitrush Kuteli, etj, ndërkohë që nga letërsia e huaj janë Rembo, Floberi, Kamy, Duras… Në librin tim Parisi letrar, të botuar para disa viteve, zbuloj preferencat e mia për letërsinë franceze, duke zbuluar njëkohësisht se cilët ishin ata, cila ishte jeta e tyre, dramat, tragjeditë, dhimbjet e tyre të mëdha. Letërsia e madhe ka lindur nga dhimbjet e mëdha. Kështu ajo lindi tek një Dostojevski, Edgar Poe, Bodler, etj…
-R. M. – Pse shkruani? A keni disiplinë në të shkruar?E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?
L. R. – Shkrimi është një pasion, ashtu si piktori, p.sh. që kërkon të jape refleksin e botës para tij perms ngjyrave, linjave, kompozimit, etj. Për mua, të shkruarit nuk është një profesion por një nevojë, dëshirë, pasion, gjendje, dehje… Sigurisht, unë shkruaj çdo ditë, gjithnjë diçka letrare apo ese hsitorike. Por do doja të largohesha diku që t’i kushtohesha një vepre letrare, një romani. Por jeta e zakonshme vështirë të t’i japë këto mundësi. Do doja të bëja një udhëtim të gjatë e të rrezikshëm, siç bënin dikur autorë si Flobert, Dumas, Nerval, Lamartine, etj, të cilët ndërmerrnin udhëtime në vende të panjohura. Pra të shkosh, të përjetosh diçka të fortë dhe të shkruash këtë, edhe me çmimin e një jete.
-R. M. – Projektet tuaja në të ardhmen? Cfarë iu ka mbetur peng?
L. R. – Gjithnjë i them vetes se duhet të shkruaj vetëm letërsi të mirëfilltë, roman, etj. Por kjo dihet që nuk është e lehtë.Duhet të jesh një lloj maratonisti.Kur je i shpërndarë, vështirë të përjetosh në ethe një krijim, një histori. Koletë, Yourcenar, Duras, Romain Gary, iknin që të shkruanin diku… Megjithatë në të ardhmen kam disa subjekte për të cilat kam kohë që mendoj.Mua më pëlqejnë dramat e forta shpirtërore, prekja e thellësisë së shpirtit, zbulimi i vetvetes nga personazhi kryesor.Sa për pengje nuk kam asnjë peng. Shtigjet janë të hapura.Mund të shkruaj në çdo kusht njerëzor. Cështja është sa talent ke… Eshtë lexuesi që të gjykon. Mua s’më pëlqen mburrja, publiçiteti i kërkuar… Pra të përpiqemi të themi diçka për të prekur shpirtra njerëzorë!
-R. M. – A është i lirë shtypi sot?
L. R. – Sot në Shqipëri shtypi është i lirë, po ta krahasojmë me epokën totalitare dhe kjo është një nga fitoret e mëdha, por mjerisht, dhjetvjeçarin e fundit shtypi ka rënë nën diktatin e pushteteve politike dhe ekonomike, është bërë zëdhënës i partive, etj, ndërkohë që shtypi duhet të jetë i pavarur. Demokracitë e vjetra e kanë arritur këtë me vështirësi, duke u përballur me sfida të mëdha, me ngjarje që kanë tronditur shoqërinë, siç kanë qënë skandali Uotergeit apo me thirrjen e famshme të Zolasë “Akuzoj!” për çështjen “Drejfus”, etj. Ka disa analistë shqiptarë që janë vërtetë prekursorë të fjalës së pavarur, por shëmbulli i tyre duhet ndjekur…

- Cfarë është dashuria për ju? Kur e ndjen një burrë se është i dashuruar?A keni shkruar ndonjë poezi dashurie?

L. R. – Dashuria është një nga gjërat më thelbësore të njeriut. Eshtë diçka genetike, që në mugëtirat e shekujve.Kënga e Salomesë në Kantikën e Kantikëve tek Testamenti i Vjetër është nga himnet më të bukura të dashurisë që ka krijuar njerëzimi, pasi jeta lulëzon veç nga dashuria. Lufta e Trojës kishte në thelb dashurinë… Eshtë dashuria ajo që nxit krijonjësit e botës, puntorët e fushës, ustallarët e veprave gjigande të njerëzimit, e gjithçkaje që ngrihet.Kuptohet që si dhe tek shumë të rinj, edhe tek unë, poezitë e para ishin poezi dashurie. Por kjo do të vazhdonte edhe më vonë. Të shkruash poezi dashurie edhe pas 40 vjet dashuri, martesë, është diçka e bukur. Ndërkohë që ju them kështu, më kujtohen shkrimet e të rinjve kilianë në muret e shtëpisë së poetit Pablo Neruda që sapo kishte vdekur, ku ata i shkruanin: “Faleminderit Pablo… ti na mësove të dashurojmë!”… Dashuria është gjithnjë frymëzuese.
-R.M. – Mesazhi tuaj për inteligjencën e shoqërinë shqiptare sot….
L.R. – Unë nuk pretendoj të jap mesazhe, por e konsideroj veten në rradhën e punëtorëve të dijes me misionin që t’i shërbejmë një morali të kohës, një vendi që sapo ka marrë udhën për ndërtimin e një shteti dhe shoqërie vërtetë demoratike dhe të një jete më të paqtë për të gjithë shqiptarët. Siç e dini, sfidat janë të mëdha në këtë fillim mijëvjeçari.Por epokat i bëjnë njerëzit.Një popull i përçarë nga zënkat politike, nga ndarjet fetare apo përbaltjet që i bëjmë njëri-tjetrit veç e vonon orën e progresit dhe nuk arrin të shohë horizontet e kohës, duke mbetur shumë prapa popujve të përparuar. Të shpresojmë që dhe njerëzit e arteve, të dijes, të kontribuojnë në këtë drejtim…
-R. M. – Ju faleminderit!
Bisedoi:Raimonda MOISIU

Nga ELIDA BUÇPAPAJ dhe SKËNDER BUÇPAPAJ/
Për ta mbajtur të pashlyeshme në kujtesë si pamje nga më mbresëlënëset, do të ishte e mjaftueshme që ta vështrosh nga avioni. Por që ta përjetosh këtë bukuri, ta kuptosh filizofinë e fatit të saj, edhe kur ka qenë në vetmi të plotë e në harresë të plotë, edhe kur ka qenë në qendër të plotë të vëmendjes, derisa është shndërruar në nyjën zvicerane të Evropës, kërkohet një itinerar tjetër i veçantë, një kohë e një përkushtim i veçantë.
Tiçinon e kemi kundruar me kërshëri siç është i imponuar vetiu çdokush gjatë rrugës për në Itali ose kthim. Nuk do të mjaftonte gjithsesi as ndonjë shërbim i shkurtër që ne kemi pasur këtu. Prandaj ne do t’ia kushtojmë një javë të tërë kantonit në jug të Alpeve, si gjithnjë, në kuadrin e partneritetit që ka shoqata jonë e gazetarëve, APES. Këtë mundësi na e krijoi Swiss Tourismus.
Ne jemi duke shkruar një libër me reportazhe për Zvicrën, qytetarë të së cilës edhe jemi. Konfederatën Helvetike e shohim me optikën e gazetarëve me rrënjë shqiptare, duke krahasuar burimet e tokës amtare me mospërdorimin ose keqpërdorimin e tyre. E sjellim Zvicrën si një model tokësor, produkt i kujdesit të dorës së njeriut dhe shtetit – çka është në antitezë të plotë me nga i kemi rrënjët.
Udhëpërshkrimet, si ato që anojnë më shumë drejt publicistikës, apo edhe ato që janë më afër prozës artistike rëndom kanë kompozicion drejtvizor. Ne, për hir të krijimit të një tabloje sa më të qartë tredimensionale, në rrafshin vertikal, horizontal dhe në rrafshin e përditshmërisë jetësore, do të jemi të detyruar ta ndërthurim linearitetin me retrospektiva dhe perspektiva, me kthime në të ardhmen dhe me arratisje në të shkuarën, gjithnjë me pikënisje nga përjetimet tona të drejtpërdrejta në terren.

GOTARD(GOTTHARD) – ATJE KU LINDI ZVICRA, BURON EDHE TICINO

Në udhëtime të tilla shumëditëshe aleat i pazëvendësueshëm sa dhe i paparashikueshëm është moti. Shërbimet meteorologjike, pas një dite të parë me mot të mirë, na premtonin mot të paqëndrueshëm gjatë gjithë pjesës tjetër të javës. Prandaj organizatorët e udhëtimit tonë na këshillonin të merrnim me vete pajisje që na mbronin nga shiu dhe nga të ftohtët. Kryeneçësitë e motit, fatmirësisht do të ishin me ne, ditën e parë të udhëtimit do të na shoqëronte një mot i paqëndrueshëm, ndërsa në ditët e tjera, pothuajse gjatë gjithë kohës do të na shoqëronte moti i qëndrueshëm, dmth dielli, sa që shoqërueset tona na thoshin, hej na prutë diellin. Na shoqëronin dhe pyjet.
Ngado që shkonim me ne ishin pyjet, masivet e pafundme të tyre. Ngado të hedhësh vështrimin ndeshesh me ngjyrën e gjelbër, të nuancave me laryshi të paparë. E gjelbra është ngjyra e harmonisë, ekuilibrit, rritjes dhe rinisë.Territori i Zvicrës mbulohet 30 % prej pyjeve që do të thotë se banorët thithin oksigjen pa kursim.
Pasi ndalemi në stacionin e trenit në Göschenen, ne marrim trenin rajonal për në Andermatt. Ky emërvend është formuar nga ‘an der Matt’ dhe ka kuptimin ‘Telivadhi’. Këtu, ndoshta më shumë se kudo, na shfaqet zanafilla e infrastrukturës që e karakterizon Zvicrën, infrastruktura të cilën e ndërtoi Zvicra dhe e cila e ndërtoi, në përkryerjen e saj, Zvicrën, e bëri Zvicrën atë që është.
Nga një urë në një tunel, nga një tunel në një urë – pejzazhe mahnitëse që kanë autorësinë nga dora e njeriut, ngulmin, zellin, durimin, përkushtimin, shpirtin krijues gjenial të tij. Ura, tunele dhe rrugë krejt të reja; ura, tunele dhe rrugë krejt të vjetra e relativisht krejt të vjetra, të tjera me destinacione të ndryshuara, për përdorime të larmishme praktike, të tjera thjesht tashmë me funksione muzeale.
Përzierja më karakteristike e muzealitetit me realitetin e gjallë, realitetin në zhvillim deri në fantazinë më futuriste është pikërisht këtu ku do të kemi ne cakun e parë të udhëtimit, këtu ku pikëtakohen dhe pikëndahen, mbështillen në një lëmsh mahnitës të pafund dhe çmbështillen e shpalosen në një bukuri mahnitëse e befasuese të pafundme, malet vigane, diku sapo të liruar nga bora, diku ende me lara bore edhe në këtë mesgushtit, shpatet, majat dhe qafat, grykat e maleve, lumenjtë, theqafjet e lumejve, vorbullat e tyre marramendëse, rrugët e dikurshme të këmbësorëve, rrugët e mëvonshme të kuajve, rrugët e mëvonshme të qerreve, rrugët e mëpastajme automobilistike njëkalimëshe, të pashtruara, të shtruara me kalldrëme, tunelet e hershme, tunelet e mëvonshme, deri tek rrugët e gjera, tunelet e panumërta secili më rekord se tjetri në gjatësi, gjerësi dhe në përkryerje, urat që kalërojnë nga njëri mal tek tjetri, që hyjnë dhe dalin nga njëri tunel tek tjetri në një pafundësi të pashoqe.
Dhe po aq mrekullisht këtu ndërthuret, mbështillet, çmbështillet e shpaloset, nyjëtohet, çnyjëtohet dhe zhdërvillohet historia e jetës së njerëzve të parë të këtyre anëve e përzier dhe e zbukuruar me historinë e jetës së ardhësve të mëpasmë me historinë e ngjizjes dhe të lindjes së Zvicrës, konsolidimit dhe fuqizimit të Zvicrës, lartësimit dhe përparimit të pandalshëm të Zvicrës si realitet origjinal, unik, me rëndësi përherë më të madhe e më të ndjeshme evropiane dhe botërore.
Teufelbrücke – Ura e Djallit
Simboli më domethënës, ku mpleksen dhe shndërrohen mes tyre mitologjia me realitetin është Teufelbrücke – Ura e Djallit, në dukje një motërzim i motiveve me ura dhe me kështjella.
Nga fundi i mijëvjeçarit të parë, në rajonin Ursental (Lugina e Arinjve), ku ndodhet dhe Andermatti, u ngul një popullsi kelte Walser. Sipas gojëdhanës, banorët vendosën të ndërtonin një urë në Schölenen, mbi lumin e ndërkryer Reuss. Por ata nuk dinin si ta ndërtonin, prandaj thirrën në ndihmë djallin. Sapo ia kishin shqiptuar emrin, djalli iu shfaq kundruall tyre dhe u pajtua ta ndërtojë urën. Me një kusht të vetëm – njeriu i parë që do të kalonte mbi urë do t’i përkiste atij. Ata pranuan dhe ditën e tretë ura mbaroi së ndërtuari. Nga ana tjetër e ujit rrinte i ulur djalli, në pritje të njeriut të parë që do të kalonte urën. Banorët urnas filluan ta pleqërojnë vendimin. Një i zgjuar i këshillloi ta dërgojnë tek djalli një cjap. Djalli u tërbua dhe deshi të marrë një gur sa një shkëmb në Göshenen për ta hedhur mbi urë. Ai e ndali turrin, sepse pa një plakë të zgjuar, e cila po gdhendte një kryq në gur. Sapo djalli pa kryqin, u step dhe pastaj iku me të katra pa e prekur gurin. Prej atëherë ai nuk u shfaq më në rajon. Ura e Djallit shënoi rritjen e madhe të trafikut në të dyja anët e Gotardit. Brenda shekullit do të bëhej e mundur që Alpet t’i kalonin kuajt e ngarkuar me mall. Rajonit do t’i jepej pavarësia politike nga Mbreti Wenzel, me qendër në Frankfurt mbi Majn. Nga fillimi i Shekullit XV vendosej për herë të parë shërbimi i rregullt i korrierëve. Në fillim të Shekullit XVIII do të hapej tuneli i parë në vijim të urës së Djallit, çka do t’i jepte një hop tjetër qarkullimit të njerëzve dhe mallrave. Kjo do të krijonte mundësinë për të ndërtuar rrugën e parë të mirëfilltë për të kaluar mbi Gotard me kuaj dhe më vonë edhe me qerre.
Për në Schölenen, gryka malore më e famshme dhe më kundërthënëse e Zvicrës, do të na prijë udhërrëfyesja jonë, zonja Marja Nieuwveld, e zyrës së turizmit të Rajonit të Shën Gotardit në Andermatt. Do të kalojmë nëpër tunelin ushtarak, i cili vetëm kohët e fundit është vënë në shërbim të vizitorëve. Matanë tunelit do të na shfaqet ura e Djallit, simbolikisht nëna e urave, ura e urave të Zvicrës dhe të kontinentit. Të gjitha versionet e urës, nga ai i pari deri tek përfundimtari janë ruajtur si objekte muzeale turistike. Aty janë edhe gjurmët e rrugëve të dikurshme në të dyja anët e lumit. Ndërtimi i urës ishte hapi i parë i zhvillimit të Andermatit. Ura do të frymëzonte ndërtimin e tunelit të parë të Zvicrës. Ai do të realizohej duke përdorur barutin e armëve. Do të ishte tuneli i mijëra e mijëra tuneleve të Zvicrës. Gjersa, më 1882, do të ndërtohej Tuneli i Gotardit, midis Göschenen në veri dhe Airolos në jug, çka do të bënte të lulëzonte tregun midis dy anëve të Alpeve, ndërtimin e urave e tuneleve të tjera gjithnjë e më moderne dhe më madhështore duke i dhënë shtytje zhvillimi Zvicrës dhe krejt Evropës.

Në atë kohë, shkrimtari zviceran Carl Spitteler (Nobel, 1919) duke e quajtur tunelin e Gotardit Porta e Alpeve, do të shprehej se kjo portë kishte qenë gjithmonë aty, por natyra e kishte fshehur çelësin e saj, gjersa atë çelës ta gjente njeriu. Ne kalojmë si sfidë nëpër Urën e Djallit dhe nëpër tunelin matanë, edhe ai objekt muzeal. Poshtë urës rrjedh lumi Reuss. Po të nis një mesazh me shishe prej Reuss-it, ju e merrni në Rhein, Bazel, na thotë Marja. Bile shishja me mesazh shkon deri në Rotterdam, Detin e Veriut, prej nga vjen ajo.

SUWOROW DENKMAL & FRANZOSEN-PLATZ – MEMORIALI SUVOROV DHE SHESHI I FRANCEZËVE

Por nuk mund të arrish tek Ura e Djallit pa kaluar nga një monument i gëdhendur në zemër të malit shkëmbor, ku u djallos emri dhe fama e pashkelur dhe e pandotur gjer atëherë, e gjeneralit më të shquar rus, Aleksandër Suvorov. Këtu do të shënohej përsëri fati i Evropës. Suvorov, në kuadrin e aleancës ruso-gjermano-austriake për t’iu kundërvënë fushatës ushtarake franceze, arriti këtu nga Alpet në shtator të vitit 1799 me 21 000 trupa. Francezët do ta hidhnin në erë urën. Suvorov do të përpiqej ta rindërtonte atë me mjete rrethanore, duke përdorur deri rripat e brezit të ushtarëve, por ata do të korreshin, me mijëra e mijëra. Suvorov, me një të tretën e trupave, do të kthehej në Moskë, ku do të pritej me nderime te mëdha dhe do të vdiste disa muaj më vonë, duke mbyllur karrierën e tij 40 vjeçare, me pjesëmarrje në shtatë luftëra, në komandë të 62 betejave, të gjitha të kurorëzuara me fitore, përveç asaj që u zhvillua tek Ura e Djallit. Pikërisht këtu ndodhet Sheshi i Francezëve – Franzosen-Platz pranë një tabloje lufte ku në një pllakë ngjyrë të kaltër që ne e fotografuam midis të tjerave shkruhet: ky vend i thjeshtë dhe tabloja e madhe e betejës për shkak të Teufelsbrücke nderojnë kujtimin e ushtarëve francezë të Gjeneralit Lecourbe, të cilët dhanë jetën në betejën kundër rusëve më 25 shtator 1799. Ky sheh u inagurua më 25 Shtator 1999, 200 vjet më vonë.

GOTTHARD OSE ZEMRA E ZOTIT DHE GOETHE

Zonja Nieuwveld, shoqëruesja jonë me të cilën patëm një sintoni magjike, ndofta e ardhur nga dehja që patëm prej pastërtisë të ajrit me të cilën mbushnim mushkëritë, na thotë se, si udhërrëfyese e kushedi e sa vizitorëve të huaj, parapëlqen të shpjegojë në mënyrën e saj etimologjinë e fjalës Gotthard (nga emri i shenjtorit katolik, mbrojtës i tregtarëve). Sipas saj, ajo shpjegohet me Zemra e Zotit. Ajo ngulmon në këtë shpjegim nisur edhe nga fakti që Zvicra është në zemër të Evropës dhe vetë e ka përafërsisht në hartë pikërisht formën e Zemrës.
Një emër tjetër i lidhur me këtë zonë është ai i poetit të madh gjerman Johann Wolfgang von Goethe. Poeti ishte si i shtëpisë në Andermatt dhe në zonën e Shën Gotardit. Në qendër të qytetit mbi muret e një ndërtese është shkruar përshtypja e tij për Andermatin: “Mir ist’n unter allen Gegenen, die ich kenne, die liebste und interessanteste.” Që pak a shumë do të thotë në shqip: “Unë kam parë shumë vende në jetën time, por ky vend është më i dashuri dhe më i këndshmi në botë.” Në librin e tij “Mythos Gotthard – Wass der Pas bedutet” (Miti Gotard – Cili është kuptimi i Qafmalit) Helmut Stadler shkruan se Goethe erdhi këtu katër herë. Më 1775 poeti vinte këtu për të shëruar dhimbjen e ndarjes nga 16 vjeçarja Elisabeth Schönemann, bijë e një bankieri frankfurtas, e njohur me emrin Lili. Më 22 qershor poeti ishte në Qafmalin e Gotardit. Në shënimet e tij e quan një vend ku gjenden drejtpeshimet e humbura shpirtërore. “Kalimi mbi këtë Qafmal është ngjarje ekzistenciale. Është një kapërcim në kuptimin e vërtetë të fjalës, është një përjetim tranzitor. Ai shënon një shndërrim të plotë, një metamorfozë, një katarsis, një përmbushje, një fillim të ri dialektik. Ky Qafmal ndan të kështushmen nga e atjeshmja, të mëparshmen nga e pastajmja dhe këto nga njëra-tjetra.” Poeti vjen këtu më 1779. Udhëtimi i tij përfundon këtu, sikurse i pari. Edhe i treti, më 1786. Vetëm në udhëtimin e katërt, më 1797 ai e realizon synimin e tij për të shkuar në Itali. Poeti do të shndërrohej në një nga sinonimet e mitit të Gotardit, kultit të Gotardit. Poeti e kalëron, sikur edhe ne dy shekuj e ca pas tij, Teufelbrücke. Nën ndikimin e Goethes, miku i tij Friedrich Schiller, pa qenë kurrë në Zvicër, do ta vendoste në këto male dramën e tij “Wilhelm Tell”. Në poezinë “Kënga e malit” (Bergslied), Schiller do t’u këndonte “katër lumenjve që burojnë këtu dhe marrin katër rrugët e botës. Dhe pasi përshëndeten me nënën, të sapolindur ndahen për të mos u takuar kurrë më përjetë.”
Ne shkojmë edhe në hotel restorantin ku shkonte poeti, pimë kafe edhe në lokalin ku ai e pinte kafen. Pastaj vizituam muzeun, kishat, bëmë shëtitje në qytet. “Bora këtu vjen në tetor dhe shkrin vetëm në qershor, nga thotë Marja. Dhe fryn vazhdimisht, për shkak të grykave të shumta të maleve mes të cilave është qyteti. Sipas meje, na thotë Marja, nuk është e drejtë kur thonë ‘mot i mirë’ apo ‘mot i keq’. Moti është i ndryshueshëm, i ndyshëm, por gjithmonë është i mirë.”

DREJT QAFËS SË GOTARDIT-GOTTHARD-PASS

Udhërrëfyesja jonë do të na përcjellë tek stacioni dhe ne me autobuzin e Postës do të marrim udhën për në Qafën e Gotardit, Gotthard-Pass. Rruga gjarpëron mes gjelbërimit të Alpeve. Autobusi i bie borisë në çdo kthesë të vështirë. Ashtu si bëjnë edhe në Alpet e Shqipërisë. Bimësia që shikojmë matanë dritareve vjen e bëhet gjithnjë e më e ulët, shfaqen shpate malesh të veshura me shkurre, kryesisht të familjes së atyre që ne i quajmë dëllinja të bjeshkëve, derisa vendin e tyre e zënë kullotat e mirëfillta alpine. Kjo është rruga më e gjatë që e lidh Zvicrën e mbialpeve me Zvicrën e nënalpeve, pra me kantonin e Tiçinos. Anës rrugëve ndërtesa gjithnjë e më të rralla, të vogla për t’iu ardhur në ndihmë automjeteve dhe udhëtarëve. Ka edhe nga ato më të vjetrat, që nuk i shërbejnë më askujt, përveçse kujtesës së një kohe kur vendin e autobuzit të Postës e zinin pajtonët e postës.
Arrijmë në Qafën e Gotardit. Këtu lartësia mbi nivelin e detit shënon 2100 metra. Si riliev, kush e njeh, të kujton Bjeshkët e Nëlta të Tropojës. Ne zëmë vend shpejt e shpejt në hotelin “Shën Gotthard”dhe nxitojmë për në Muze. Është ora kur vizitorëve iu shfaqet dokumentari për mitin e Gotardit. Në qendër është ndeshja e Shën Gotthardit me djallin, ku fitimtar del gjithmonë i pari, por ku i dyti asnjëherë nuk zhduket, madje i rri gati ndaj çdo mungese të vëmendjes. Dokumentari mbyllet pikërisht me porosinë: Ejani, kënaquni me bukuritë e kësaj zone, ju mbron Shën Gotardi, por mos harroni se asnjëherë nuk iu dihet prapësive të djallit.
Pasi ndjekim dokumentarin, me një grup vizitorësh të tjerë, shohim muzeun kushtuar kësaj zone. Dalim pastaj për të bërë një shëtitje rreth e rrotull, tek përmendorja e pilotit të rënë për Atdheun, tek shtatorja e shenjtores së panjohur, përgjatë brigjeve të liqenit të Qafës së Gotardit, ku janë vendosur një numër kamperash. Ndërkohë grumbullohen gjithnjë e më dendur mjegullat dhe fillon shiu i cili bëhet gjithnjë e më i furishëm.
Automjetet që vijnë dhe shkojnë i mbajnë dritat e ndezura. Mjegullnajë tipike. Vendosim të shkojmë në restorant për të ngrënë darkën tonë, edhe kjo një meny tipike shoqëruar me verë Tiçineze. Nga dritaret shikojmë se pamja ka zënë të kthjellet dhe mjergulla nuk dihet se ku ka ikur. Turistët lëvizin pa çadra. Dalim të bëjmë shëtitjen e pragmbrëmjes. Por një mjegullnajë gjigante nga gryka e veriu po zbret teposhtë për në lugina, ndërsa nga jugu po ngjitet një tjetër mjegullnaje. Në shpatinat e majëmaleve alpine në trajtë shpezësh të vogla, të qumështa po fluturojnë mjegulla të tjera, duke paralajmëruar se ndërkoha pa reshje po mbaronte dhe ishte gati një tjetër furi shiu dhe breshëri për të filluar. Pamja rreth e rrotull ngushtohet gjithnjë e më shumë, ndërkohë që nata hyn gjithnjë e më tepër në natë, ndërkohë që dita ia lë gjithnjë e më shumë terrenin natës.
Hoteli ku qëndrojmë i ka të gjitha modernitetet, si të ishte në qendër të çdo monopoli. Në çdo dhomë vizitorëve iu ofrohet një album ‘ekskluziv për bujtësit’. Albumi ka një mori fotosh, të cilat mund t’i kundrosh për orë e orë të tëra pa u lodhur, secila më mrekulli se tjetra. Pothuaj një vit e gjysmë të tërë, nga 17 shkurti 1985 deri më 3 qershor 1986, autori, në periudha të ndryshme të vitit, në zonat më piktoreske, i ka fiksuar këto pamje mahnitëse. Në fund Jean Odermatt albumin e ka pajisur me shënime, ku tregon rrethanat e realizimit të këtyre fotove.

PËRTEJ ‘TOKËS SË QIELLIT’

“Himmelsland” (Toka e Qiellit) e ka titulluar albumin e tij Jean Odermatt. Edhe ai e thërret në ndihmë këtu adhuruesin më të madh paraardhës të kësaj zone, poetin Goethe: “Për Perandorët Romakë Gotardi ishte mali më i lartë në botë. E vërteta është se në Evropë ka plot male shumë më të larta se Gotardi. Mont Blanc është gati sa dyfishi i tij. Por Gotardi është mbreti i maleve, sepse këtu pikëtakohen një mori malesh të larta.” Mali nga buron, sipas dijes së atëhershme, lumi më i gjatë i Evropës, nuk mund të mos ishte edhe më i larti i Evropës. Mali që ka emrin e Zotit, sipas së njëjtës mendësi, nuk mund të mos ishte mali më i lartë. Në fakt, Gotardi, në të gjithë librat gjeografikë do të përmendej si mali më i lartë deri në fund të Shekullit XVIII, kur Horace Bénédict, gjeograf dhe alpinist do ta rrëzonte nga froni. Ai do të maste në mënyrë barometrike malet dhe do të gjente se Mont Blanc – Mali i Bardhë është më i larti në Evropës. Por miti i Gotardit nuk do të prekej fare nga ky fakt. Edhe pa Urën e Djallit, edhe pa Tunelin e Gotardit, do të ishte mrekulli ky rajon, mes Altdorfit, Kurit, Belinconës dhe Brigut, me tetë qafëmale, me 4000 kilometra rrugë këmbësore, me 300 kilometra rrugë motoçiklizmi, me 1100 metra pista të çiklizmit malor, me 550 kilometra pista skjimi, 200 kilometra pistë skjimi sportiv, 300 kilometra rrugë këmbësore dimërore, 52 infrastruktura me fusha tenisi, 5 fusha golfi, 38 muzeume, 300 hotele, 24 kampe fushimi, 330 apartamente pushimi, 20 shtëpi pushimi për të rinjtë, disa qindra kampe me çadra për turistët e moshave të reja dhe qindra të tjera për alpinistët.

NË GOTARD ZË FILL RRUGA E KATËR BURIMEVE – VIER-QUELLEN-WEG
Në Gotard është jo vetëm pikëtakimi i maleve më të larta të Alpeve të Evropës, por është edhe pikëtakimi i katër kantoneve të Zvicrës, është edhe zona ku burojnë katër lumenj të rëndësishëm të Zvicrës dhe të Evropës: Rini (Rhein), Rhone (Ron), Rojs (Reuss) dhe Tiçino (Tiçino). Këta lumenj shënojnë kryqin e kaltër në hartën e vendit. Gotardi është miti, zona ku lindi Zvicra. Pikërisht nën hijen e këtij mali themeluesit e këtij vendi bënë besëlidhjen e parë, vendësit e quajtën vetën të përbetuarit, një nga sinonimet që e gëzojnë edhe sot e përgjithmonë të gjithë qytetarët Zviceranë.
Tri kantonet themeluese të Zvicrës, Uri, Shvyci dhe Untervaldeni, do të kujtoheshin edhe për ata që banonin matanë Gotardit dhe që sundoheshin prej dukëve të Milanos. Dhe do të vendosnin që frymën e lirisë ta përcillnin edhe matanë. Kështu zona së cilës ia jepn emrin njëri nga lumenjtë e rëndësishëm që buron këtu në Gotard, Tiçino, do ta bashkonte fatin e saj me tri kantonet themeluese dhe me Zvicrës.

NGA QAFA E GOTARDIT TË GJITHA RRUGËT TË ÇOJNË NË TIÇINO

U zgjuam me shi dhe mjergull në Qafë Gotard. Pasi hëngrëm mëngjezin, sipas programit, duhej të merrnim autobuzin e postës në orën 10:00 deri në Airolo. Por mjergulla po e vononte autobuzin. Kjo do të na shkaktonte ndryshime në program. Por busi erdhi në minutën e fundit. Pasagjerë ishim vetëm ne. Shoferi ndihej si në faj për mjergullën që e pengoi të vinte në kohë. Tani me autobus zbresim shpateve, ku lartësitë e vetmuara dhe të zhveshura, ua lënë vendin bimësive gjithnjë e më të dendura, ku pishnajat ua lënë vendin ahishtave, ku qendrat e vogla të banuara ua lënë vendin qytezave dhe qyteteve. Mënjanohen tej retë, mjegullat, ndërsa ujëvarat e panumërta na shfaqen gjithandej si shenja mirëpritjeje. Në Airolo, pikërisht ku ndodhet porta jugore e Tunelit Gotard, shoferi i autobuzit na ndihmoi me bagazhet deri sa i hipëm trenit në minutën e fundit.
Treni tani vraponte mes pyjeve. Shiu kishte ndalur, mjergullat kishin mbetur laramane ndofta në Qafën e Gotardit. Pas një ndalese në Belincona (Bellinzona) vijoi për në Lugano, ku na priste liqeni e ne zbritëm. Ishte ashtu si e kishte përshkruar Herman Hesse, i cili prehet diku afër Luganos. « Është mrekullisht i pasur dhe i bukur, ka nga të gjitha, nga peisazhet alpine deri tek ato mesdhetare ». Palma dhe akullnaja, liqej dhe male, kisha antike dhe arkitetonikë moderne, lugina të heshtura dhe qytete dinamike që së bashku krijojnë harmoninë.
Në Morcote – Morkote – te Moisiu

Është pikërisht kështu si e përshkruan Hesse, Kantoni i Tiçinos, poeti me të cilin takohemi simbolikisht nëpër udhëtimet tona në Zvicër. Posa u vendosëm në hotel, nga ballkonet shfaqej mrekullisht liqeni midis palmash dhe pishash, të cilat vinin deri në katet e larta. Ne ua nisim menjëherë këto pamje të mrekullushme djemve me whatsapp dhe na duhej të nxitonim. Pas drekës u nisëm për në port. Qyteti është si mbi kodër me rrugë të pjerrta që zbresin në breg të liqenit. Aty do të merrnim anijen që do të na çojë në Morkote. Duam të vizitojmë vendin ku prehet bashkëkombës ynë i madh, i famshmi Aleksandër Moisiu, bir i kavajasit Moisi Moisiu dhe arbëreshes Amalie de Rada. Me funikolar arrihet shumë shpejt poshtë, por ishte në rikonstruksion, pra nuk funksiononte.
Kishim lexuar se në Lugano kishte bujtur Robert Graves me të dashurën e tij, kur plasi lufta në Spanjë dhe të dy kishin bredhur me funikolar. Diskutonim me zë të lartë për Gravesin, ndërkohë që vendosëm të mos merrnim busin por t’iu biem rrugëve më të shkurtëra. Që janë të pjerrta Dhe për çudinë tonë, duke mos e njohur qytetin gati aspak arritëm në një kohë rekord buzë liqenit, ku parkohen anijet. Ne morëm njërën prej tyre, atë që shkonte në Morkote dhe sa zgjati udhëtimi, për një orë e ca shëtitëm nëpër liqen. Mjergulla e Qafës të Gotardit na kishte arritur edhe këtu, por kjo nuk e prishte aspak magjinë e liqenit, të rrethuar me kurorën e maleve, që reflektonin mbi ujë gjelbërimin e pyjeve që mbanin mbi shpinë, që i bënin të dukeshin si male bërë prej pyjesh. Anija kroçierë “Lugano” do të ndalej në stacione të panumërta, në qendra më të mëdha e më të vogla të banuara, secila më befasuese në bukurinë e saj, secila më interesante për mënyrën si i është përshtatur jetës. Nëpër qytezat anës liqenit, pranë vilave, pronarët e tyre posedojnë motoskafë të cilët i mbajnë të parkuar nëpër hangarë. Liqeni i Luganos me një sipërfaqe rreth 50 km katrorë ndahet midis Zvicrës dhe Italisë. Këshu që gjatë shëtitjes sonë një pjesë e qytezave i takonin Kantonit të Tiçinos, pjesa tjetër ishin italiane.
Arrijmë në Morkote që shtrihet buzë liqenit. Në bar-restorantin e parë që ndeshim, pyesim për adresën e varrezës ku prehet Moisiu. I biri i pronarit të lokalit nuk është i sigurtë për saktësinë e vendndodhjes, prandaj e thërret babain. Ai na e tregon drejtimin. Varrezat janë në majën e kodrës, perpendikolar me liqenin dhe atje shkon duke u ngjitur në shkallë të pafunda.
Të gjithë kalimtarët janë të gatshëm të na ndihmojmë për të gjetur adresën që kërkojmë.Ne i ngjisim shkallët, nëpër korridore rrugësh të ngushta, herë si tunele, herë si kanione, duke pasur si shoqërues përherë liqenin, here në profil, here përballë, here pas shpine. Është një pamje ku natyra është hyjnore. Varrezat e Markotës janë monumentale. Kush ka qenë atje, do të na jape të drejtë. Arritëm në kishë. E prapë nuk është e lehtë të orientohemi në mes të asaj morie të varreve. Në kishë ndezim qirinj, njërin prej tyre për shpirtin e të madhit Aleksandër Moisiu. Dalim nga kisha. Përpara na shfaqet një punëtor i mirëmbajtjes së varrezës. E pyesim dhe ai na prin deri aty ku ne mund ta shikojmë me sytë tanë emrin Aleksandër Moisiu në një pllakë të madhe. Edhe prej andej do të na duhej një copë rrugë, gjithnjë në ngjitje për të arritur atje ku Moisiu prehet prej marsit 1935, dhe prej janarit 1962, së bashku me gruan e tij, aktoren gjermane Johanna Terwin, martuar prej vitit 1919. Iu vëmë mbi varr një trëndafil.
Varri i çiftit Moisiu do të duhej të ishte një pikë pelegrinazhi. As Shqipëria, e cila ia refuzoi shtetësinë, as Italia, e cila ia dha shtetësinë vetëm në shtratin e vdekjes, por që të dyja mburren se e kanë birin e tyre, nuk kanë bërë diçka të krenueshme për nivelin botëror të artistit. Në ndonjë jubile të lindjes së Moisiut dikush ka ardhur dhe ka vënë një kurorë me lule, ka dalë para kamerave për të thënë sa i madh, sa i rëndësishëm dhe sa i çmuar është Moisiu veçanërisht për ne shqiptarët, një komb i vogël që i kemi dhënë botës një artist të madh. Një nga këta ka qenë madje edhe një prej nipave të tij, figurë e njohur, deri president i Shqipërisë. Dhe Moisiu është lënë në harresë.
Në gjithë udhëtimin disaditor përtej Alpeve, vetëm këtu në Moroke na duhet t’i mbajmë çadrat. Bie një shi i çutitshëm, i imët si rrëke lotësh që nuk të lag që na shoqëroi gati gjithë kohës. Një shi malli dhe trishtimi për hir të Mosiut të madh që e zgjodhi për prehjen e tij të përjetshme këtë lartësi prej nga ai të kundrojë pafundësisht pamjet mahnitëse të liqenit dhe të maleve që zbresin nga qielli për në brigjet e tij për t’u parë dhe nga brigjet e tij ngjiten në qiell, për të ndërruar sërish pasqyrë.
Nga Markote marrim Autopostën për në Melinde. Rruga është e gjitha buzë Liqenit të Luganos. Mund ta kishim bërë edhe si shëtitje, në këmbë, aq prane janë, por druheshim se shkonim me vonesë. Ndërsa ishim gjithë përshtypje nga e gjithë dita që kishim pasur, në Swissminiaturë u shtangëm rishtas prej mrekullisë. Në një park nën qiell të hapur, do të vizitojmë Zvicrën në shkallë të zvogëluar 1:25. Pranda quhet Swissminiature. Më mirë me thënë, këtu, nga mesi i marsit deri në fund të tetorit, çdo vit do t’i gjejmë 127 mrekullitë e mrekullive të Zvicrës, të natyrës dhe të dorës së njeriut, të të dyjave së bashku: monumente, kisha, katedrale, kështjella, hotele, restorante, muzeume, ura, tunele, teleferikë, male, vargmale, qafmale, lumenj, ujëvara, liqene, autostrada, hekurudha, shkolla, universitete, akademi, stadiume, qendra sportive, qendra arkeologjike, etj. etj.
Na pret nëndrejtori i Swissminiature Jöel Vuigner. “Na e sollët diellin, ” – na thotë ai, duke buzëqeshur. Vërtetë shiu kishte rreshtur përfundimisht prej atij çasti dhe gjatë gjithë qendrimit tone në Kanton Tiçino. Ne nisëm pa vonuar shëtitjen. Parku i Swissministurë shtrihet mbi një sipërfaqe prej 14 mijë metra katrorë. Për të apasionuarit pas trenave lodër, në park quhet një Eldorado sepse ka një rrjet hekurudhor prej 3560 metrash që përshkohet nga 18 trena pa pushim. Kur e takuam Jöel Vuigner në fund të vizitës kishim mbetur pa gojë nga befasia. Dhe nuk jemi të parët dhe as të fundit, sepse jo më kot kjo zonë është deklaruar kohët e fundit nga UNESCO Trashëgimisë Natyrore të Njerëzimit…
Përfytyroni vetë çfarë përjetimesh mund të kesh duke i kundruar të gjithë malet, lumenjtë, ujëvarat, tunelet, hekurudhat, autostradat, qendrat politike, kulturore, artistike, shkencore të Zvicrës brenda një hapësire të caktuar dhe brenda vetëm një ore. Bazeli në Swissminiaturë përfaqësohet me Katedralen qendrore, me portin e Rinit, Fondacionin Baielere, Rihen, ndërsa Bazel Fusha me Kështjellën e Botmingenit, Pallatin e Kulturës në Listal. Po aty do të gjesh Pallatin Federal të Bernës, Aeroportin Kloten të Zyrihut, Katedralen e Bernës, Teleferikun e St.Moritz, Qendrën e Kryqyit të Kuq në Gjenevë, Monumentin e Vilhelm Telit në Altdorf, bile do të gjesh edhe Monumentin e Gjeneralit Suvorov, Qafën e Gotardit dhe majën e famshme të Materhornit.
Në mbarim të vizitës ne takohemi përsëri me zotëri Vuigner. I themi se jemi të vonuar në këtë vizitë, të cilën çdo zviceran, çdo banor i Zvicrës e ka të domosdoshme ta bëjë së paku një herë në jetë, nëse vërtet mëton ta njohë këtë vend. Ai nis të na tregojë se si lindi ideja e Swissminiaturë tek gjyshi tij E pyesim se e kujt është ideja fillestare e kësaj ekspozite dhe si ka lindur ajo. Kuptohet që Jöel Vuigner është nipi i krijuesit të parkut.
Pierre Vuigner kishte qenë mërgimtar në Hollandë. Atje pa parkun ‘Madurodam’, Hollandën në miniaturë, me 300 ndërtesa të famshme nga Amsterdami, Haga, Roterdami etj. Dhe vendosi të kthehet në Atdhe e t’ia kushtojë jetën idesë së tij. Për ta realizuar atë, i duhej një terren 10-15 000 metra katrorë. I ra vendit anembanë dhe, më në fund, kryebashkiaku i Melides, u magjeps nga kjo ide dhe, brenda tri javësh, u miratua koncesioni për 30 vjet, për t’u zgjeruar më vonë në 45 vjet dhe, më në fund, në 86 vjet, çka mundëson që Swissminiaturë të qëndrojë në të njëjtin terren deri më 2042. Ishte një terren i papërdorur. Wuigner iu vu punës, i ndihmuar nga njerëz të cilëve ua kishte injektuar idenë e tij. Më 6 qershor 1959, kur ende Materhorni, maja më e lartë e Zvicrës, nuk kishte përfunduar së ndërtuari në Swissminiaturë, ai e përuroi parkun. Ishin vetëm 12 objekte të ndërtuara, por parku duhej të fillonte të buronte sa më shpejt të ardhura, në mënyrë që projekti të realizohej me sukses në tërësi. Në vitin e parë do të kishte 80 000 vizitorë, ndërsa aktualisht ka 180 000 të tillë. Në fillim kishte 20 pemë dhe 100 lule të mbjella, sot ka 1550 pemë dhe 15 000 lule. Në fillim punonin këtu 10 veta, tani punojnë 50 veta.Prej ditës të hapjes më 1959 deri më 2009 ka patur 21 milionë vizitorë. Është në institucion i vërtetë. Ndërsa krijuesi i Swissminiature, Pierre Vuigner që vendosi t’ua lërë trashëgimtarëve të tij veprën e tij gjeniale, i mbylli sytë më 28 nëntor 2011.
Nga Lugano në Belincona

Është mëngjesi i ditës së tretë të udhëtimit tonë. Zbresim në hollin e hotelit në Lugano, ku na pret udhërrëfyesja jonë zonja Eliana Franchini-Richina. Do të shëtitnim së bashku zemrën e qytetit në breg të liqenit me të njëjtin emër. Liqeni duket sikur thyen mijra pasqyrka prej diellit që shndrit në qiellin pa asnjë re. Pikërisht këtu ka zënë fill qyteti i ardhshëm. Qendra e qytetit të sotëm është e njëjtë me bërthamën e qytetit historik. Pastaj qyteti do të rritej shkallë-shkallë mbi kodër. Në fillim ishte i sheshtë buzë liqenit.
Dëshmi e kësaj zanafille është katedralja e Shën Lorencit, që e ka shoqëruar këtë qytet gjatë gjithë historisë. Kushedi sa kisha të reja, të hijshme dhe madhështore janë ndërtuar pas saj, por ato të gjitha, ashtu si breznitë e marrin prej njëra tjetrës, e kanë marrë stafetën prej saj, asnjëra prej tyre nuk e ka sfiduar dot statusin e saj të nderuar të veteranes. Zonja Eliana do të na tregojë sa më shumë kuriozitete, ndërsa shëtisim. Sa i përket emrit të qytetit, ka disa teori. Njëra teori thotë se emri i vjen prej zotit të keltëve Lug, mbrojtës i ujrave; teoria tjetër se rrjedh prej latinishtes „lucus“, që do të thote pyll; një teori tjetër se emri vjen si akronim prej perandorisë romake. Lugano sot është qendra e tretë bankare e Zvicrës me rëndësi botërore pas Zyrihut dhe Gjenevës dhe natyrisht është një perlë turistike, në gjerdanin e perlave të Kanton Tiçinos. Lëvizim në Piazza della Riforma. Aty afër ndodhet Villa Ciani, sot Muzeum i Arteve të Bukura, një nga rezidencat më të hatashme tiçineze. Bashkia e Luganos është shumë karakteristike. Aty prapë është Liceu kantonal, Biblioteka, stacioni i trenit dhe gjithnjë si referencë mbetet liqeni, me të cilin nuk ngopemi së sodituri, duke e kërkuar me sy.
Por koha nuk na premtonte dhe për të mos humbur minutën, bagazhet i kishim futur në kasetat e stacionit të trenit, sepse programi jonë ishte i ngjeshur, ngarkuar me mbresa të jashtëzakonshme e me emocione të pashlyeshme…
Ngjatjetohemi me udhërrëfyesen dhe me Luganon. Prej kësaj paradite dhe në ditët e ardhshme trajektorja jonë do të jetë mes Belinconës dhe Lokarnos. Itinerari jonë i përgatitur në atë mënyrë që na jepte mundësi të lëviznim shumë e të shihnim sa më shumë.

LUMI DHE LUGINA E VERCASKËS – ZANA E JUGUT TË ALPEVE

Nga Lugano u vendosëm në hotelin në Belincona, që ishte vetëm dy hapa larg stacionit të trenit. Sa na pëlqente kjo distancë e vogël kur ktheheshim në mesnatë vonë pas një dite të shtrirë horozontalisht dhe vertikalisht, ku në të njëjtën ditë ishim njëkohësisht në Lugano, Belincona, Valle Verzasca, pastaj në Piazza Grande duke parë filmin e rradhës në Festivalin e Filmit në Locarno dhe pastaj ktheheshim prapë në Belincona, kur dita e re kishte disa orë që kish nisur.
Stacionet e postbusit janë të panumërta. Po ashtu edhe stacionet e trenit. Treni lëviz si tram nëpër gjithë Kanton Tiçinon, ku qytezat janë si lagje me njëra-tjetrën. Natën trenat janë të mbushur me rini, të rinj e të reja, që ndjekin jetën kulturore, diskot, shëtitjet. Bashkë me vendasit lëviz edhe lumi i turistëve, zviceranë dhe shumë të huaj që duan të shijojnë aventurën e pafund të lirisë nëpër të panjohurat dhe të papriturat që ofron këtu natyra. Natyrisht, ka edhe të moshuar që bëjnë rutinën e domosdoshme duke kaluar javët e pushimeve të verës tek miqtë e tyre si çdo vit tjetër. Rendi publik është i sigurt, siguria e qytetarit është prioritet. Prandaj zbarkojnë turistët nga e gjithë bota. Pa çarë kokën për çmimet. Por mundësi ka për të gjitha xhepat.
Me këtë program të ngjeshur e vizituam Valle Verzasca (Lugina e Vercaskës), luginë e përshkuar nga lumi me të njëjtin emër që e përshkon tejendanë luginën. Lumi i Vercaskës që derdhet në Lago Maxhore është rreth 30 kilometra i gjatë dhe rrjedh i plotfuqishëm nëpër shkëmbinj, duke ngjarë si vëllami i Valbonës për shkak të ngjyrës të ujit që varion nga gurkali në të gjelbër smerald, me një kthjellësi dhe transparencë të paparë. Aty është edhe diga më e lartë e zonës, e katërta në rrang Zvicrës, e njohur me emrin Contra Dam. Kush kërkon adrenalinë, këtu mund të praktikojë Bungee jumping – kërcëmin me llastik. Në këtë digë është xhiruar edhe filmi Agjenti 007 – GoldenEye.
Gryknaja nga e vazhdojmë rrugën ne i ngjan shumë asaj të Dragobisë, me kusht që kjo të vazhdonte e papenguar edhe përtej Qafës së Valbonës, pra edhe përgjatë Thethit deri në Breglum a përtej tij. Shtëpitë, si në zonën e Luginave të Valbonës dhe të Thethit janë të tipit alpin, disa krejt prej guri, pra nga themelet deri në çati, disa me ndërthurje të gurit dhe të drurit, disa krejtësisht prej druri. Në qendrat e fshatrave dhe të lagjeve, krahas shkollave, kishave, dyqaneve, ka edhe motele të vegjël që mikpresin turistë .
Postbusi ynë ndalet në Sononjo (Sonogno), fshatin më të largët e më të thellë të zonës më malore e më të thellë të Tiçinos. Rreth tri orë që qëndrojmë këtu, ne e shkelim me këmbë pothuaj gjithë fshatin, nga hyrja fushore, tek pjesa veriore që i kapet përpjetë shpatit të malit. Vizitojmë librarinë e vogël, iu hedhim një sy menyve ditore në hyrjet e lokaleve, shijojmë gjizë të përgatitur me qumësht dhije-bio. Dhe thithim ajrin e pastër që na bën me krahë. Nuk ndjejmë lodhje.
Pastaj vizitojmë kullën muzé, Shtëpinë Xhenardini. Ndërtesë tipike e Shekullit XVIII, ajo është qendra kryesore e Muzeut të Luginës Vercaska. Është një nga ato kulla që ndeshen gjithandej edhe në veriun tonë, ku është konservuar mjedisi i jetesës në kohë të ndryshme. Ndërkohë këtu qëndron e hapur një ekspozitë e përkohshme me punime gravurash të Hannes Binder, bazuar në romanin e Lisa Tezner “Schwarz Bruders” (Vëllezërit e zinj), kushtuar pastruesve të oxhakëve, një nga profesionet më të përhapura me të cilat e siguronin dikur jetesën sonjonasit dhe vercaskasit.
Nuk mund të mos vizitonim Kishën e San Maria Loretos, që daton prej vitit 1519. Ajo është rindërtuar pastaj në shekullin XVIII dhe në muret e saj ka piktura të Cherubino Patà, një piktor naivist, mik i Gustave Courbet.
Në qendër të Sononjos ishte edhe qendra artizanale e prodhimeve në lesh, në dru e tjerë. Blerësit pyesin për çmimet, garantohen për cilësinë e asortimenteve, merren vesh për çmime sa më të arsyeshme, blejnë mallin e dëshiruar dhe dalin të shëtisin apo ulen në ndonjërin nga lokalet aty pranë. Të tjerë, pasi kane kënaqur kërshërinë janë ulur tek stacioni i postbusit dhe po presin të kthehen.
Kthimi bëhet nëpër të njëjtat stacione, përgjatë së njëjtës luginë duke mundësuar tashmë të rifreksojmë dhe të ripasurojmë mbresat tona me hollësi, mbresa, përjetime dhe emocione. Disa të rinj zbresin tek Diga Contra Dam, të gatshëm për një aventurë të re.

DITËNATA E LOKARNO
Mbrëmjen dhe natën mes së enjtes dhe së premtes, 14 dhe 15 gushtit, ne e kalojmë në Lokarno. Këtu po mbahet Festivali i përvitshëm i Filmit, i 67-i me radhë. Në orën 21:00 do të paraqitej filmi i ri i Roman Polanskit. Pastaj do të dilte në skenë vetë Roman Polanski, një ndër legjendat e gjalla të kinematografisë botërore. Ndërsa të nesërmen pasdite ishte parashikuar që Polanski të merrte çmimin special të karrierës e pastaj të shkëmbente mendime e përvoja me regjisorët e rinj pjesëmarrës në Festival dhe me publikun e pranishëm.
Kështu ishte parashikuar. Por nuk ndodhi tamam kështu. Nuk ndodhi fare ashtu si ishte parashikuar. Festivalit dhe kësaj ditënate, e enjte dhe e premte, 14 dhe 15 gusht do t’i mungonte pikërisht Roman Polanski. Që kur u mor vesh se do të vinte u hap një diskutim i fortë midis palëve pro dhe kundra. Deri tek Roger Federer ishte kundër. Kur do të ishim në Qafën e Gotardit morëm vesh se Roman Polanski kishte ndërruar mendje. Kjo mungesë do t’i lëndonte filmdashësit, sidomos adhuruesit e shumtë të Polanskit, por do t’i kënaqte kundërshtarët e tij.
Ne e bëjmë akreditimin në Pardo Press Center dhe dalim për të ngrënë darkë e për të shëtitur në zonën pranë Lago Maxhores, një ndër më të bukurat e qytetit. Nuk vonojmë, sepse duhet të zëmë një vend sa më të mirë në platenë e festivalit, në Piazza Grande, sheshi i stërmadh I bukur ku do të ulen për çdo natë sa do të zgjasë Festivali rreth 8 000 (tetë mijë) spektatorë. Ne na prijnë të ulemi në zonën e rezervuar kryesisht për gazetarët dhe për trupat e aktorëve pjesëmarrës…
Ndërkohë që plateja e Piazza Grande po mbushet, në ekranin gjigant përballë nesh, një prej ekraneve më të mëdhenj në botë, jepen pamje nga publiku, herë të përgjithshme, herë sektoriale, duke kaluar edhe në portrete. Dhe publiku, sipas zonave ku kamerat kapin pamjet, reagon me brohoritje gazmore e duatrokitje. Herë pas here, kamera kthehet tek ne, sepse rrotull nesh janë disa nga ata që ia dhanë kuptimin Festivalit, prej tyre edhe aktorë, regjisorë apo trupa të tëra realizuese të filmave, të cilat përbëjnë risi dhe befasi jo vetëm për Festivalin, por edhe për kinematografinë e sotme.
Prej hapjes të edicionit të 67, Festivali kishte patur shumë paraqitje të jashtëzakonshme. Në ceremoninë e hapjes ishin të pranishëm Melanie Griffith dhe Luc Besson, pastaj në ditët në vijim Mia Farrow, Dario Argento, Giancarlo Giannini dhe në fund Juliette Binoche.
Mosardhja e Polanskit e kishte ndryshuar edhe programin e mbrëmjes. Por megjithatë, Drejtori artistik Carlo Chatrian, në kohën që do t’i dedikohej pritjes të Polanskit, shprehu keqardhjen për mospraninë e regjisorit 81 vjeçar. Sa përmendi emrin e tij, publiku, duatroket për minuta të tëra pandërprerë.
I ftuar ishte edhe Garret Brown, shpikësi i Steadcam, me të cilën janë xhiruar filma si Rocky dhe Shining i Stanley Kubrick.
Por vdekja e Robin Williams bëri që vemendja të mos mbetej tek mosprania e Polanskit. Publiku i Festivalit të Filmit të Lokarnos ishte i shokuar prej ikjes të aktorit të madh. Për ta kujtuar aktorin e madh u shfaq një film i tij, pas filmit të ri zviceran ‘Pause’ i regjisorit Mathieu Urfer. Ky është filmi i tij i parë me metrazh të gjatë. Ne na pëlqeu. Si një kthim në neorealizmin italian. Pastaj pas mesnatës, natën vonë do të shfaqej filmi i Roman Polanskit “La Vénus à la Fourrure”, ku interpreton Emmanuelle Seigner, gruaja e regjizorit të Pianistit, nderuar me Oskar.

MADONNA DEL SASSO – FILOZOFIA E FATIT ZVICERAN TË RAJONIT JUGALPIN

Madonna del Sasso, Zoja e Gurit, siç do të përkthehej sipas terminologjisë sonë katolike, ndodhet në mes të shpatit në rrugën që çon në malin Cardada. Për t’u ngjitur deri atje përdoret një nga format e infrastukturës malore, funikolari që është inaguruar në Lokarno prej vitit 1906. një rrugë me shina, dhe funikola, një automjet i ngjashëm me busin që përdoret për udhëtim bazuar në parimin e ashensorit me shina.
Ne nga stacioni i trenit të Lokarnos për tek Madonna del Sasso morëm funikolarin. Me ne ishte një grup i madh turistësh dhe pelegrinësh që nuk mbaronte kurrë. Por shumë pelegrinë e bëjnë këtë rrugë në këmbë si një Via Crucis. Është një ngjitje shkëmbore që nuk zgjat më shumë se 30 minuta.

Kisha madhështore që qëndron si një shqiponjë e ngulur në gur sipër humnerave dhe shpateve përballë Liqnit – Lago Maxhores – një mrekulli e botë, perlë tjetër e Kantonit të Tiçinos. Pasi e vizituam me kujdes nga jashtë, ku është një verandë me me portikë ku kundrohet liqeni, hymë në kishë, ndërsa po jepej mesha në gjermanisht. Ndezëm qirinj dhe ju lutëm Zotit të rrethuar nga ikonat dhe madhështia e arkitektonikës, duke e bërë që kisha të jetë jo vetëm një objekt kulti, por edhe kryevepër arti.
Në mbarim të meshës, sa dolëm në oborr të cilin vendasit e quajnë veturë, u takuam me zonjën Marina Guzman-Metzger, udhërrëfyesen tonë. Zonja Marina do të ishte një bashkëbiseduese e mrekullueshme, sa në rrafshin e historisë, të interpretimit të vlerave artistike, por edhe të filozofisë. Kishte qenë edhe stjuardesë e kompanisë të famshme Swissair, një nga më të mirat në botë, falimentimi i së cilës ka qenë si rrufe në qiell të pastër dhe i papranushëm për çdo zemër zvicerane.
Zonja Marina nisi të na tregojë se fillesa e kësaj kishe sot madhështore nisi nga një frat eremit i cili zgjodhi të jetonte në një guvë, pikërisht këtu ku ngrihet sot Kisha, në një vend që kur e sheh të duket e pamundur për të ndërtuar . Ky ishte frati At Bartolemeo Piatti d’Ivrea, që vinte nga kuvendi i Shën Françeskut të Lokarnos, një franceskan që nuk kishte tituj, por që ishte i përkushtuar ndaj të varfërve, të cilit në natën mes 14 e 15 gushtit 1480 iu shfaq Shën Mëria e rrethuar me një atmosferë drite tejet rrezatuese. (Është një përkim i bukur që vizita jonë në kompleksin kishëtar bëhet më 15 gusht.) Pikërisht këtu në këtë vend, me pamje të gjerë në gjithë pllajën e Tiçinos, ai iu vu punës me përkushtim, duke qëndruar në një guvë, e cila është e përfshirë në kompleksin e kishës, deri në realizimin e plotë të veprës së ëndërruar. Në realizimn e kishës patën një rol të veçantë e të rëndësishëm gratë besimtare, duke i mbartur në kurriz gurët dhe lëndët për ndërtimin e saj. Kjo kishë do të ishte e para e kompleksit madhështor kishëtar që vazhdoi e vazhdon të ndërtohet e të zbukurohet përgjatë shekujve. Kjo kishë njihet për mrekullitë e saj. Njerëzit i janë mirënjohës dhe vijnë e rivijnë për t’iu falur e lutur. Në kishë gjen pa fund dhurata nga persona të cilëve Madonna del Sasso u ka zgjidhur hallin. Kjo kishë konsiderohet më e rëndësishmja në Zvicerën italiane, një objekt turizmi dhe kulti e pelegrinazhi.
FUNIKOLARi DHE FUNIVIA E MARIO BOTTA
Pak më lart kishës shikohet stacioni qendror i teleferikut që çon në majën e malit. Teleferikët janë një tjetër mjet i rëndësishëm i infrastrukturës së Zvicrës, një vend malor me përthyerje të pafundme relievi. Teleferiku të çon në majmalin ku ka pista skijimi, ku ka hapësira për fushime të amatorëve të mongolfierave, të parashutistëve, të sporteve ekstreme. Dhe është gjithmonë plot me turistë, sidomos të moshave të reja.
Ky majmal, Cardada (Kardada), 1340 metra i lartë, njihet si parajsë e bukurisë natyrore. Prej andej mund të soditësh krejt rajonin e Lokarnos. Duke u ngjitur më lart, në Cimetta (Çimeta), në kuotën 1670 metra mbi nivelin e detit, e cila ka një pamje 360 gradë, mund të shikosh dy ekstremet e Zvicrës: pikën më të ulët të Zvicrës, që është delta mes Askonës dhe Lokarnos, dhe pikën më të lartë, Lartësia Dufuor, në Monte Rosa – Malin e Trëndafilit, në perëndim të vargmalit alpin. Është një natyrë që jep spektakle mahnitëse dimër e verë.
Teleferiku Orselina-Cardada, përuruar më 2000, u projektua nga arkitekti i famshëm Mario Botta, i cili ideoi veçanësitë e stacioneve të arritjes dhe të mbërritjes dhe ka bërë dizajnin e kabinave në formën e pikës së ujit, çka, falë strukturës prej çelikut dhe qelqi, udhëtarët mund të shijojnë panoramën mahnitëse. Ato janë të rehatshme edhe për pleqtë dhe fëmijët, për invalidët dhe për familjet. Mario Botta është krenari jo vetëm për tiçinezët, por krenari kombëtare zvicerane.
Dhe është mëse e vërtetë. Sepse nga maja e malit Cardada dhe Cimetta njeriu zbulon një tjetër parajsë, apo le ta quajmë perlë, pasi Lago Maxhiore shfaqet me një bukuri që të le pa frymë, ku çdo lloj komenti me fjalë nuk mund ta mundë dhe nuk mund ta japë në mënyre të barabartë me bukurinë e natyrës, aq sfiduese është kjo bukuri, sa nuk të ngop kurrë së vështruari.
Ndërsa në stinën e dimrit në Cardada dhe Cimetta ka pista skijimi fantastike, që e bëjnë këtë vend një thesar turistik në të katër stinët. Në një vit kantonin e Tiçinos e vizitojnë rreth 2.5 milionë turistë dhe 40 % e tyre vjen pikërisht në zonën e Locarnos.
Sipërfaqja e Kanton Tiçinos është rreth 2800 kilometër katrorë me një popullsi rreth 350 mijë banorë, pra ekzaktësisht një e dhjeta e Shqipërisë londineze, sa i përket sipërfaqes dhe banorëve.

LOKARNO – NJË PERLË NË GJERDANIN E PERLAVE TË KANTON TIÇINOS
Nuk është një perlë e vetme kanton Tiçino, është një gjerdan i vërtetë perlash.
Me zonjën Marina marrim rrugën e kthimit për në Lokarno. Do të kalojmë në një shëtitore, me manjola dhe palma, disa metra larg liqenit dhe Piazza Grande-s. Locarno është qytet i kamelieve, manjolave dhe palmave. Në pranverë ka edhe një ekpozitë ndërkombëtare të kamelieve. Zonja Marina na tregon për pemët e Manjolave, dhuruar dikur nga Japonia që tani janë bërë pjesë e qytetit, duke u identifikuar me të, ato krijojnë një medis çlodhës dhe zbavitës, një bukuri natyrore të papërsëritshme.
Po përbri palmave shtrihet Bulevardi i Fames – Walk of Fame i Lokarnos. A mos këtu do të takohemi me një dëshirë të qytetit që ka lidhje të drejtpërdrejtë me pasionin dhe ëndrrën hollivudiane, që e bëjnë qytetin një nga satelitët e Hollivudit, krahas Venecias, Berlinit dhe Kanës. Do të ishte normale. Por në Walk of Fame të Lokarnos mbi pllaka nuk kanë lënë gjurmët e duarve të tyre dhe firmat artiste të Hollywoodit, që e vizitojnë rëndom qytetin sidomos në gusht, kur zhvillohet festivali I filmit, por artistë të shquar të muzikës si Sting, Santana & Cindy Blackman, Zucchero, Joe Cocker, Gianna Nannini, Roxette, Bryan Adams, Jack Johnson, James Blunt, Elton John, Laura Pausini etj.etj. sepse në muajin korrik çdo vit pikërisht në Piazza Grande prej 2004 zhvillohet Festivali Moon and Stars.
Duke shkuar për në Sheshin e Madh, ku tashmë mungon Polanski, e pamundur që temë e bisedës sonë do të mos ishte regjisori i madh. Pse nuk erdhi ai pasi e kishte pranuar me kënaqësi dhe emocion të veçantë ftesën. “Ndoshta u ndikua nga debati që ngjalli këtu në Tiçino vendimi i drejtuesve të Festivalit për ta nderuar me çmimin të veçantë karriere. Zhurmën e bën, si gjithnjë në këto raste, konservatorët.” Dhe prej këtu, zonja Marina bën digresionin e radhës. Ajo na shpjegon dy grupimet më të mëdha politike të kantonit – konservatorët dhe liberalët. Në zanafillë të gjithçkaje dhe në përcaktim të gjithçka është përballja mes tyre. Konservatorët ishin për bashkim me Zvicrës, ndërsa liberalët ishin për pavarësi të plotë të Tiçinos. Ndodhi përplasja mes tyre deri në luftë civile. Më në fund erdhi pajtimi, kompromisi. Dhe në flamurin e Tiçinos, dy ngjyrat përfaqësojnë përkatësisht – e kuqja e flamurit zviceran, konservatorët, ndërsa bluja, liberalët.
Piazza Grande – Sheshi i madh është simboli i qytetit, rrethuar nga ndërtesa me vlerë historike që shërbejnë si mure rrethues gjatë zhvillimit të Festivalit të Filmit të Locarnos.
Po në zemrën historike të qytetit fare pranë me Piazza Grande ndodhet Kështjella e Viskontit, sot Muzeu historik dhe arkeologjik i qytetit. Në shekullin XIII familja milaneze e zgjeroi sferën e saj të influencës brigjeve të Lago Maxhores deri në Lokarno ku ndërtoi një kështjellë. Kështjella nuk ishte vetëm strehë për garnizonin e ushtarëve, por i jepte shkëlqim dhe dëshmonte fuqinë e familjes Viskonti, e cila u përzu definitivisht nga rajoni prej përmbaruesave federalë të Zvicrës në vititn 1513, të cilët vendosën ligjet e tyre për 300 vjet. Kështjella gjatë shekujve u shkatërrua dhe ndërtua disa herë, por ishte gjithnjë në zemër të jetës të qytetit. Në vitin 1803 me hyrjen e Tiçinos në Konfederatën helvetike dhe me largimin e përmbaruesave federalë, kështjella kaloi në pranë të Kantonit dhe sot është një Muzeum i njohur në botë për koleksionin e qelqeve romake.
Por liqeni është shpirti i qytetit. Kush shkon në Locarno, nuk ka si të mos ndalojë buzë liqenit, të pijë një kafe, një shake me fruta, të hajë një picë apo thjeshtë të bëjë një shëtitje për të reflektuar liqenin në sy. Kush ka kohë, mund të vizitojë edhe vizitojë Lido-në, ngjitur me liqenin, e hapur për gjithë vitin, me pishina të mbuluara dhe jo, me vaska termale, me shkitëse për fëmijë e mrekulli të tilla. Një strukturë moderne e kompletuar e Tiçinos.
Dhe nëse je në Locarno nuk ke si të mos shkosh në Ascona, e cila ndodhet vetem disa minuta larg, i cili quhet ndryshe edhe qyteti i milionerëve, pasi 10 % e qytetit janë milionerë. Ascona dhe Locarno mund të bashkoheshin, nga dy komuna në një, por nuk duan banorët e Asconas.
Në Ascona në fillim të shekullit XX, këtu u themelua „Senatoriumi i Malit të Vërtetë“, nga ku lindi edhe komuniteti me të njëjtën emër që kërkonin një sistem elternativ tjetër të jetës, një kthim në natyrë duke praktikuar dietën vegjeteriane, duke u ekspozuar gjatë në diell. Miq të këtij komuniteti ishin Hermann Hesse, Rainer Maria Rilke, Erich Maria Remarque e psikanalisti Otto Gross.
Kompleksi i Monte Verita është edhe sot në Ascona. Por prej 1964 është prone e Kantonit të Tiçionos, në bazë të tesamentit të baronit Eduard von der Heydt, me qëllim që “që Monte Verità të përdoret për aktivitete kulturore dhe artistike të nivelit më të lartë, me famë dërkombëtare”.
Kjo është edhe mrekullia e Kantonit të Tiçionos, sepse brenda një dite, ti mund të shëtisësh paradite buzë Liqenit të Luganos, drekën ta hash në Belincona, një pjesë të pasdites ta kalosh në Madonna del Sasso, pjesën tjetër në Ascona dhe mbrëmjen pare një film në Piazza Grande nëse konvenon në kohën kur zhvillohet Festivali i Filmit në Locarno.
Prandaj Marina pajtohet me ne kur i themi se Lugano, Askona, Lokarno dhe Belincona janë si të ishin katër lagjet kryesore të një qyteti të madh që shtrihet në pllajën jugalpine dhe rrotull saj, midis dy liqeneve, atij të Luganos dhe Lago Maxhiores. “Po, na thotë Marina, kantoni ynë është si një qytet me 350 mijë banorë, me lagje më të mëdha e më të vogla.” Kjo, natyrisht, falë infrastrukturës së përkryer dhe tejet të larmishme, e cila mundëson që brenda ditës të shkosh e të vijsh disa herë nga njëri skaj në tjetrin.

BELLINZONA – BELINCONA E KËSHTJELLAVE-NJË TJETËR PERLË NË GJERDANIN E TIÇINOS

Kur ke një javë që përjeton mrekulli të pafundme, kur je mahnitur në Andermatt, Qafën e Gotardit, pastaj je përballur njëkohshëm me magjinë e liqeneve të Tiçinos, e pastaj je ngjitur në Luginën e Vercaskës, dhe ke mbetur pa gojë nga ujrat smeraldë të lumit, e pstaj je ngjitur në një mrekulli tjetër siç është Madonna dell Sasso dhe ke zbritur rishtas në një tjetër bukuri që i ngjan parajsës në tokë, në një gërshetim i natyrës me dorën e njeriut, mendon se mahnitja e ka një cak dhe se ne tashmë e kishim arritur disa here gjatë këtij udhëtimi një javor. Por u gabuam sepse u gjendëm të përballur me një tjetër bukuri, të një lloji krejt tjetër, një bukuri pa aq shtangëse sa të parat. Këtë magji na e ofroi qyteti historik i Belinconës, si një perlë tjetër në gjerdanin e perlave të Tiçinos.
E shtuna, dita përmbyllëse e këtij udhëtimi fantastik, i kushtohet Belinconës, kryeqytetit të Kanton Tiçinos, njëherësh një nga kryeqytetet e drejtësisë zvicerane, pasi këtu gjendet Gjykata Penale e Konfederatës. Me ne do të jetë përsëri zonja Eliana Franchini-Richini. Nga hoteli ynë nuk jemi fare larg nga qytetit të dikurshëm kështjellë i Belinconës, thënë ndryshe tre kështjellat e Belinconës dhe muri rrethues që sot janë pjesë e trashëgimisë botërore e mbrojtur nga UNESCO.
Do të jetë një shetitje sa në aktualitet, aq dhe në histori. Si kudo, historinë e njeriut e paraprin dhe e shoqëron historia e natyrës. U deshën mijëra vite për procesin e tërheqjes së akullnajave, çka do ta përcaktonin relievin e Luginës së Tiçinos. Në mijëra vite të tjerë, rrjeti ujor – pra burimet, rrëketë, përrenjtë, liqenet, – nga njëra anë, dhe erërat e agjentët e tjerë natyrorë, do t’ia jepnin formën florës dhe faunës së këtushme, do të përgatitnin për njeriun dhe, pastaj, bashkë me njeriun jetën dhe mënyrat e jetesës, pra do të bëheshin një historia natyrore e historia njerëzore. Sipas zbulimeve arkeologjike, shenjat e para të pranisë së njeriut këtu iu përkasin viteve 5500-5000 para erës sonë. Do të vinte koha që kjo luginë do të bëhej objekt i gjermanëve, francezëve dhe i dinastisë së Longobardëve, të cilët, pas pushtimit të Lombardisë, hedhin sytë drejt veriut. Këta i japin rëndësi të madhe edhe kompleksit të kështjellave në qendër të luginës, këtu në Beliconë. Po sipas zbulimeve arkelogjike, del se fortifikimi i parë daton në Shekullin IV të erës sonë. Kompleksi që vjen deri në ditët tona, ka përjetuar disa faza ndërtimore dhe rindërtimore.
Janë tre kështjella që e kthyen Belinzonën në një qytet fortesë: Castelgrande – Kështjella e Madhe, si dhe kështjellat Montebello dhe Sasso Corbaro, të pa penetrueshme dhe të papushtueshme në anën tjetër.
Gjurmë të një ndërtese të fortifikuar vijnë prej shekullit të IV të eres tonë, ka dokumenta të shekullit VI që e dokumentojnë këtë ekzistencë, por emrin që ka sot Castrum Magnum, Castel Grande e mori në shekullin XIV në epokën e pushtimit të Familjes Viskonti, periudhë kur janë ndërtuar edhe Kulla e Bardhë dhe Kulla e Zezë. Gjatë mesjetës, Belincona dhe tre kështjellat e saj ishin pushtuar nga Familjet Viskonti dhe Sforca.
Nga fundi i Shekullit XV, me konsolidimin e Konfederatës zvicerane, do të përfshihej tashmë në lojë një palë e re e rëndësishme. Dhe belincona me kështjellat e saj dhe rrjedhimisht Tiçino, do të binte përfundimisht në duart e Zvicrës.
Ne e vizituam Kështjellën e Madhe, kaluam mbi muret rrethues, u mrekulluam prej saj, pamë edhe një film me metrazh të shkurtër ku bëhej një rezyme e periudhës historike, që sillte shumë dokumenta me vlerë historike dhe kulturore.
Në një nga muret kryesore të Kështjellës saj lajmërohej „Kthimi i Viskontëve“. Viskontët nuk mund të kthehen më në Zvicër, veç në një Ekpozitë e cila shfaqej po në Kështjellën e Madhe, në sallën Arsenale, që do të rrijë e hapur deri më 9 nëntor, e që e risjell këtë epokë përmes tekstileve, bizhuterive, monetave, pikturave, tapicerisë që i përket periudhës kur Viskonti ishte në Belinzonë. Ne e vizituam dhe u mrekulluam prej kësaj ekpozite, më tepër prej kujdesit njerëzor në ruajtje të vlerave që janë pjesë e identitetit kulturor.
Për t’u ngjitur në bedenat e kalasë, ku ruanin dikur kështjellarët, dhe nga ku na shfaqej një pamje përrallore, ne do të përdorim patjetër ashensorin, ndërsa në kullat e saj kryesore, dikur të përdorura për vrojtim, ndërsa tani për të kundruar Belinconën, nga të gjitha anët, ne ngjitemi nëpërmjet shkallëve spirale, të cilat duket sikur nuk kanë fund, por nuk na lodhin.

EPILOGU I UDHËTIMIT

Me epikën kështjellore të Belinzonës, në këtë shkëmb e në këto gurë graniti, ne po lexojmë shtresën e tretë të fatit zviceran të rajonit. Nëse Shën Gotardi shënon rrafshin mitologjik e atë natyror, nëse mali tek Madona del Sasso shënon rrafshin e epokës gjeologjike, Belincona shënon rrafshin historik të puqjes së fatit midis Tiçinon dhe Zvicrës. Për dukët e Milanos, sqaron udhërrëfyesja, Belincona ishte porta veriore e Italisë. E rrethuar prej malesh të larta, e mbyllur në veri ndaj Evropës dhe e hapur në jug ndaj Italisë, kjo kështjellë natyrore i ftonte duket e Milanos për të ndërtuar këtu qytetin kështjellë të Belinconës. Këtu do t’i përplasnin shpatat e tyre ushtritë e dukëve me ato të fqinjve evropianë, kryesisht me ata francezë. Dhe në këtë përplasje do të fitonte një faktor tjetër. Kështjella do të pushtohej nga kantonet jugore gjermanofone të Zvicrës. Kështu Belincona do të shndërrohej në portën jugore të Konfederatës.
Kryekështjellarët do të ndërroheshin me rotacion, çdo vit një përfaqësues i një kantoni – Urit, Shvycit apo Untervaldenit. Dhe secili prej tyre do të parapëlqente të kishte një seli të veçantë, në njërën nga kështjellat, çka do të ndikonte në vetë karakterin arkitektonik të kompleksit kështjellor dhe atë urbanistik të qytetit kështjellë. Ato do e humbnin gradualisht karakterin militar dhe do të merrnin gjithnjë e më shumë karakter civil.
Zviceranët do të kishin rol të rëndësishëm në fitoren e Napoleonit kundër dukëve të Milanos. Dhe Napoleoni do të vendoste që, përfundimisht, rajoni i Tiçinos t’i përkiste Konfederatës Zvicerane, ndërsa Belincona, për arsye pikërisht strategjike ushtarake do të caktohej nga ai kryeqytet i rajonit. Kështu do të vulosej përfundimisht fati i rajonit, më mirë me thënë, fatbardhësia e tij.
Në mjediset pranë kështjellës, qysh në mëngjes herët, vlon gjallëria. Magmës së ftohtë të historisë ia zë vendin magma e valë e jetës. Është tregu tipik lokal i të shtunave. Gjithçka që prodhojnë fshatrat në këtë stinë të begatshme është e pranishme në këtë treg. Ne vizitojmë tregun, qendrën e qeverisë kantonale dhe qendrën e qeverisë së qytetit, kishat qendrore të Belinconës. Pasi e kemi përfshirë përfundimisht në hartën tonë të shpirtit edhe këtë perlë jugalpine, ngarkuar me mbresa të pafundme, marrim pastaj rrugën e kthimit për në veriun e Alpeve, buzë lumti Rhin në pritje të mesazhit në shishe që duhet të na e ketë nisur nga Lumi Reuss Marja Nieuwveld, aty ku Zoti e ka zemrën e tij, në Godard.

NJOFTIM/
Ditën e Premte, 3 tetor 2014, Ora 7 e mbrëmjes, Dega e Vatrës në Queens me kryetar dr. Skënder Murtezani, do të organizojë një veprimtari përkujtimore kushtuar figurës së ndritur Kombëtare, Apostullit të Shqiptarizmës, politikanit, diplomatit, shkrimtarit, ish Kryetarit të Komitetit Shqipëria e Lirë, Mithat Bej Frashëri.
Veprimtari nuk do të ketë thjeshtë karakter përkujtimor, por edhe historik e shkencor. Për këtë qëllim janë ftuar figura të njohura të diasporës shqiptare, që të shpalosin përmasat e kësaj figure kombëtare.
Krahas hulumtimeve më të fundit për veprimtarinë në SHBA, dokumentacionit rreth vdekjes me mistere, do të ketë edhe një këndvështrim rreth Mithat Frashërit dhe VATRËS. Sic dihet, kontaktet e Mithat Frashërit me Vatrën janë të hershme, por veprimtaria e tij më e ngushtë me Vatrën ishte HUAJA KOMBËTARE e viteve 1920- 1921, ku Mithat Frashëri ishte i dërguari i Qeverisë Shqiptare për të bashkëpunuar me Vatrën. Ai shëtiti së bashku me vatranët nëpër kolonitë e Amerikës dhe u arrit suksesi i madh, ku vatranët realizuan Huanë me më shumë se 197 mijë dollarë.
Krahas kumtesave do të ketë edhe shfaqje të vidove, do të dëgjohet zëri i Mithat Frashërit gjatë intervistës për BBC, do të ekspozohen dokumente, përfshi edhe ato që kanë bëjnë me rrethanat e vdekjes së tij.
Takimi është i hapur për komunitetin dhe shoqatat.
Adresa, ku do të zhvillohet veprimtaria, është:

IMMACULATE CONCEPTION CENTER
ROOM E Southern entrance
7200 Douglaston Parkëay
Little Neck, NY 11362

On Tuesday morning, September 9, 2014, the American Institute for Contemporary German Studies (AICGS) at John Hopkins University in Washington, DC held a workshop seminar; Reconciliation in the Western Balkans and in East Asia: The Role of German Governmental and Civil Society Actors and Implications for the United States.
Dr. JelenaObradovic-Wochnikof Aston University, Birmingham, United Kingdom was introduced by the moderator, Dr. Lily Gardner Feldman. Dr. JelenaObradovic-Wochnik discussedthe challenges of transitional justice, reconciliation and post-conflict transitions in Serbia and Kosovo.
The President of the Pan-Albanian Federation of America VATRA (The Hearth), Dr. Gjon Buçaj, attended the workshop and posed a question with comments as follows:
“A true reconciliation cannot be imposed but can only be achieved if the wrongdoing is recognized and forgiveness is sought. Can a real reconciliation be achieved, given the fact that Serbia has not officially recognized that the genocide and ethnic cleansing ever happened, let alone apologized or asked for forgiveness? The Serbian government, Serbian Academy of Sciences and the Serbian Pravoslav Church are on the same page. As a matter of fact, the Church had publically blessed the Miloshevic campaign that was launched in 1989. It is reminiscentof the genocide and ethnic cleansing that Greek armed forces committed, at the end of WWII, to the Albanian Muslim population of Chameria, a region in northern Greece. Similarly, Greece does not acknowledge that those atrocities ever happened. Although this is not the theme of today’s talk, I mention it because of the parallels between thetwo issues.Albania, which is aspiring to enter the European Union where Greece has veto power, may be going easy on this problem at the present time,but sooner or later this issue will have to be seriously addressed at the state and international levels. Everyone needs peace that is just and real. I sincerely wish success in this important endeavor.”
Dr. JelenaObradovic-Wochnik thanked Dr. Buçaj for his question and acknowledged that theroad to reconciliation will only be achieved by small steps and more importantly, with the right leadership in place. Asmore or less a neutral state,Germany has been able to successfully influence this process forward and will continue. In conclusion, Dr. JelenaObradovic-Wochnik stated that Serbia will and must recognize Kosova, it’s a matter of when.
Dr. Obradovic-Vochnik has also published the book, “Ethnic Conflict and War Crimes in the Balkans: the Narratives of Denial in Serbia”, where she discusses Serbian society’s understanding of andmethods for dealing with war crimes.
After the discussion, Dr. Buçajwas greeted byArtanBehrami and FrymëzimIsufaj from the Embassy of the Republic of Kosovo, both in attendance of the workshop.(Dielli)

“E vërteta dhe dashuria duhet të triumfojnë mbi gënjeshtrat dhe urrejtjet” (Vaclav Havel)/
Nga Frank Shkreli/
Ish-disidenti anti-komunist çek Vaclav Havel, i cili ka ndërruar jetë tre vjetë më parë, konsiderohet si njeriu i cili simbolizon mbarimin e luftës së ftohtë dhe fillimin e konsolidimit të lirisë e të demokracisë dhe i cili njëkohsisht njihet edhe si simbol i pajtimit në ish-vendet komuniste të kontinentit europian, do të renditet me më të mëdhejtë e demokracisë amerikane.
Për të nderuar jetën dhe trashëgiminë e ish dramaturgut dhe ish disidentit anti-komunist çek, i këthyer në një luftëtar lirie dhe demokracie, Vaclav Havel-in, Dhoma e Përfaqsuesve e Kongresit të Shteteve të Bashkuara ka vendosur të dedikojë bustin e tij më 19 të nëntorit, në sallën e Kongresit që quhet Forumi i Lirisë. Aty, busti i Vaclav Havelit do të vendoset pranë busteve të më të mëdhejve të historisë amerikane, Xhorxh Uashingtonit dhe Abraham Linkolnit, por edhe pranë ish-kryeminstrit britanik, Uinston Çurçillit. 19 nëntori shënon 25-vjetorin e Revolucionit anti-komunist të Kadifenjtë të Çekisë, revolucion ky që i solli vendit të tij lirinë, demokracinë dhe pavarësinë nga dominimi i komunizmit sovjetik.
Këtë njoftim e bëri më 22 shtator, Kryetari i Dhomës së Përfaqsuesve të Kongresit amerikan, republikani Xhon Boehner i cili nepërmjet një letre njoftoi për këtë vendim të gjithë anëtarët e Dhomës së Përfaqsuesve, si dhe anëtarët e Senatit amerikan. Në letrën dërguar kolegëve të tij ligjvenës të të dy partive — demokratëve dhe republikanëve — udhëheqsi republikan i Dhomës së Përfaqsuesve tha se, “Si dramaturg i këthyer në një politikan disident, Vaclav Havel kishte kaluar vite në burg, vetëm e vetëm, sepse gjatë jetës së tij ka sfiduar ideologjinë dhe legjitimitetin e regjimit komunist që sundonte vendin e tij Çekosllovakinë, gjatë Luftës së Ftohtë. Në vazhdim të letrës, Kryetari i Dhomës së Përfaqsuesve u tha kolegëve të tij se, “Në 25-vjetorin e Revolucionit të Kadifenjtë, revolucion ky i cili çliroi popullin e tij dhe që çoi në zgjedhjen e Vaclav Havel-it si president, ne do të mblidhemi që të kujtojmë atë dhe të gjithë ata, sakrifikicat e të cilëve ndihmuan në përmbysjen e Përdes së Hekurt.” Atë ditë,pothuaj 25 vjetë më parë, më 17 Nëntor, 1989, Vaclav Havel udhëhoqi demonstratën paqësore të studentëve në Pragë, e cila çoi në një numër ngjarjesh që pasuan demonstratën dhe të cilat më në fund rezultuan në rrëximin e regjimit komunist të Çekosllovakisë.
Autorizimi për vendosjen e bustit mbrenda hapësirës së Kongresit amerikan — e që është në përfundim e sipër nga skulptori çek Lubomir Janecka — e ka zanafillën në rezolutën e miratuar njëzëri nga ligjvensit e të dy partive kryesore të Kongresit amerikan, Marsin që kaloi, me qëllim sipas fjalëve të rezolutës për të, “nderuar jetën dhe trashëgiminë e Vaclav Haveli-it”. Duke paraqitur rezolutën në Kongresin amerikan më heret këtë vit, për autorizimin e vendosjes së bustit të disidentit antikomunist çek në Forumin e Lirisë në kryeqendrën e demokracisë botërore, sponsorizuesi kryesor i rezolutës, kongresisti Ed Rois ka thënë se, “Si dramaturg, Vaclav Haveli nxori në shesh absurditetin e ideologjisë komuniste dhe njëkohsisht diskreditoi regjimin komunist shtypës të Çekosllovakisë.” Siç dihet, pas ndërhyrjes brutale të sovjetikëve komunistë për të shtypur lëvizjen e njohur si Pranvera e Pragës, në vitin 1968, që kërkonte një liberalizim më të madh politik, Havelit iu hoq e drejta që të vazhdonte punën në teatër, në përpjekje nga autoritetet komuniste për t’ia mbyllur gojën. Por, ashtu siç deklaroi edhe kongresisti amerikan, Ed Rois, “Komunistët e nënvlersuan tepër pasionin e Vaclav Havelit për liri. Në vend që të dorëzohej përballë frikësimeve të tyre, ai e shtoi veprimtarinë e tij politike, duke luajtur rolin kryesor në përpilimin e asaj që tani njihet si Karta 77 mbi të drejtat e njeriut. Ai njëherazi ishte edhe njëri prej anëtarve themelues të kësaj organizate disidentesh anti-komunistë, të bazuar në të njëjtat parime”, theksoi kongresisti amerikan. Dhjetë vjetë para shëmbjes së komunizmit, më 1979, Vaclav Havel kishte formuar Komitetin për Mbrojtjen e të Persekutuarve Padrejtsisht.Këto dhe veprimtari të tjera antikomuniste, në mbështetje të lirisë dhe demokracisë, tha Kongresisti Rois, shkaktuan që Vaclav Havel të burgosej disa herë nga autoritetet komuniste çeke, por më në fund shtoi ai, “Vaclav Haveli dhe kauza e lirisë, triumfuan”.
Edhe pas rënjës se komunizmit, Vaclav Havel nuk pushoi veprimtarinë e tij në mbështetje të lirisë dhe demokracisë anë e mbanë botës, përfshirë edhe Shqipërinë dhe Kosovën.Vaclav Havel njihte mirë vuajtjet e shqiptarëve nën regjimin e Enver Hoxhës, si njërin prej regjimeve më të egëra komuniste, jo vetëm në Europë por edhe në botë. Gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar, Vaclav Havel ishte ndër të parët në Europë i cili luftoi duke kundërshtuar politikën serbe të gjenocidit kundër shqiptarëve në trojet e veta në Kosovë, me mbështetjen e tij për sulmet ajrore të aleancës perëndimore të NATO-s në fushatëan e saj për çlirimin e Kosovës. Në lidhje me Kosovën, ai ishte shprehur se “Edhe më parë kam mbrojtur qëndrimin se komuniteti ndërkombëtar duhet të ndërhyjë sa më parë për të mbrojtur jetën e njerëzve të pafajshëm nga arbitrariteti i shtetit”, ka thënë ai në mbështetje të sulmeve ajrore të NATO-s kundër forcave kriminale të ish-regjimit serb të Millosheviçit. Jiri Pehe, njëri prej këshilltarëve të tij ka thënë se “Kur ai, mbështeti bombardimin e Serbisë më 1999 ose invadimin e Irakut me 2003, ai nuk fliste për objektiva të mëdha gjeopoliitke ose strategjike, por theksonte nevojën për të ndaluar abuzimet dhe shkeljen e të drejtave të njeriut nga diktatorë brutalë.” Dhe më 2011, Vaclav Havel u qëndroi besnik parimeve të tija, duke ftuar Presidenten e Republikës së Kosovës që të merrte pjesë më 2011 në punimet e konferencës vjetore prestigjioze ndërkombëtare –Forumi 2000 — në Pragë, megjithë kundërshtimet e mëdha nga Serbia. Ishte kjo një thyerje e akullit për pjesmarrjen e Presidentes së Kosovës në mbledhje ndërkombëtare megjithë fushatën dhe këmbënguljen e Serbisë për të mos pranuar përfaqsuesit më të lartë të Kosovës në takime të tilla ndërkombëtare.
Nëse më lejohet një notë personale, gjatë vizitës së parë të tij zyrtare në Washington më 1990, Vaclav Havel kishte kërkuar të vizitonte shërbimin çek të VOA-s për tu takuar me gazetarët e shërbimit çekosllovak të VOA-s dhe për arsye të detyrës së atëhershme, si Këshilltar i Programeve radiofonike të divizionit europian të VOA-s, pata rastin dhe fatin e mirë të isha pjesë e pritjes së Zotit Havel në kryeqëndrën Zërit të Amerikës. Ai takim dukej si një diçka nga bota e përrallave: në kryeqendrën e Zërit të Amerikës, ndodheshim ball për ball me disidentin e famshëm antikomunist çek, mbështetsin e flakët të të drejtave të njeriut në botë dhe njërin prej minuesve kryesorë të komunizmit ndërkombëtar, për të cilin në të gjitha transmetimet e VOA-s, kishim folur pothuaj për çdo ditë, për aktivitetin e tij dhe të kolegëve të tij disidentë, çekë dhe të tjerë anë e mbanë Europës. Diçka e madhe dhe historike me përmasa botërore kishte ndodhur në fund të shekullit 20-tët, dhe ja tani — në Uashington dhe për më tepër në kryeqendrën e Zërit të Amerikës — shtërnguam duartë me njërin prej protagonistëve kryesorë të kësaj historie. Ishte një takim që nuk fshihet lehtë nha kujtesa! Megjithëse ende ishte vështirë të besonim, ne në të vërtetë ishim në prani të njërit prej realizuesve të ëndrrës shekullore për liri dhe demokraci për të gjithë popujt.Ja ky ishte Vaclav Haveli, i cili pas vizitës në Shtëpinë e Bardhë dhe në Kongres vizitoi VOA- dhe busti i të cilit tani me akt të Kongresit amerikan do të vendoset mbrenda hapësirës së parlamentit më të njohur dhe më të rëndësishëm të botës. I thjeshtë në nivel njerëzor, human i cili, siç na tha me atë rast e ndjente për detyrë të vinte tek VOA dhe të takonte bashkatdhetarët e tij, zërin e të cilëve e kishte dëgjuar për vite me radhë e të cilët, sipas tij, kishin dhënë një kontribut të madh në informimin e tij dhe të kolegëve të tij gjatë ditëve më të zeza të vendit të tyre.Ky ishte Vaclav Havel, mirënjohës!
Një ditë para se të miratohej rezoluta nga Kongresi amerikan, ish-Sekretarja Amerikane e Shtetit, Madeleine Albright, gjithashtu me origjinë çeke dhe mbështetse e fortë e të drejtave të shqiptarëve — gjë që ajo e tregoi gjatë luftës për çlirimin e Kosovës — ka thënë gjatë një konference kushtuar trashëgimisë morale dhe politike të Vaclav Havelit se ai meriton të nderohej nga Kongresi Amerikan sepse, sipas saj “Ai tregoi se një vend i vogël mund të ndryshojë shumë gjëra kur ka udhëheqsin e duhur me parime morale”.
Rezoluta për të nderuar Vaclav Havel-in me një bust në Kongresin amerikan përkrah baballarëve të kombit amerikan, ishte një përpjekje që u mbështet nga të dy partitë kryesore të Amerikës, ndërkohë që sponsorizuesi kryesor i rezolutës, kongresisti republikan nga Kalifornia ka thënë se, “Trashëgimia e këtij luftëtari të lirisë shërben si frymëzim edhe për aktivistët e sotëm paqësor për demokraci”, dhe si i tillë është shprehur ai, në emër të të gjithë kolegëve të tij, imazhi i disidentit anti-komunist Vaclav Havel-it përballë kampionëve të tjerë të lirisë në Forumin e Lirisë të tempullit të demokracisë amerikane që është Kongresi — “Do tu kujtojë brezave të ardhëshëm ndikimin që një njeri i vetëm mund të ketë në avancimin dhe në mbrojtjen e lirisë.” Vaclav Havel si president i Çekosllovakisë ishte ftuar të mbante një fjalim para Kongresit amerikan, vetëm dy muaj pasi ishte zgjedhur në atë detyrë më 1990. Ndonëse ai ndër të tjera foli mbi ndërgjegjen morale të njerëzve në përgjithësi, por të politikanëve në veçanti – tani prania bustit të tij do të jetë e përhershme dhe e përjetësuar në kujtesën e miliona njerëzve jo vetëm nga Amerika por nga e mbarë bota, që çdo vit vizitojnë Kongresin e Shteteve të Bashkuara. Por për më tepër, busti i disidentit anti-komunist çek në Kongresin amerikan do tu kujtojë të gjithëve dhe për gjithmonë triumfin e shpirtit njerëzor, mbi atë që vet Vaclav Havel kishte cilësuar në fjalimin e tij para dy dhomave të Kongresit amerikan 25 vjetë më parë, si “një sistem totalitar komunist i cili jo vetëm në radhët e çekëve dhe sllovakëve, por në mbarë popujt e Bashkimit Sovjetik dhe të popujve të tjerë të skllavëruar nga regjimet komuniste, ka lënë pas një trashëgimi të një numëri të madh e të panjohur të vrarësh, një spektër të pa fund vuajtjesh njerëzore, një dështim të tmershëm ekonomik, dhe mbi të gjitha” ka thënë ai, “komunizmi ishte një sistem që ka lënë pas një poshtërim njerëzor të përmasave jashtzakonisht të mëdha. Na ka sjellur tmerre që fatkeqsisht ende nuk dihen”, u ka thënë ai dy dhomave të Kongresit 25 vjetë më parë. Kjo është trashëgimia e komunizmit sipas ish disidentit anti-komunist Vaclav Havel, busti i të cilit tani do të vendoset me Kongresin amerikan më 19 Nëntor të këtij viti, në shënjë nderimi për të po se po, por njëkohsisht është edhe një simbol dhe shënjë kujtese që Shtetet e bashkuara të Amerikës duan që brezat e ardhëshëm amerikanë dhe të huaj të mos harrojnë as krimet dhe viktimat e komunizmit kudo.
Ne Foto: Skulptori çek, Lubomir Janecka duke përfudnuar bustin e Vaclav Javelit që do të vendoset në Forumin e Lirisë të Kongresit amerikan.

Duke filluar që nga ora 5 pasdite e së Martës të 30 Shtatorit, në Shtëpinë e Vatrës, po vazhdon takimi mes Federatës Vatra dhe përfaqësuesëve të Arkivave dhe Institutit të Historisë së kosovës.Prej një jave ky grup po punon në komunitetin shqiptar për të evidentuar dokumentacionin e Diasporës Shqiptare në SHBA, shoqatave dhe organizatave politike, që nuk e vazhdojnë aktivitetin, por edhe ato që e vijojnë në ditët e sotme. Kryetari i Vatrës, dr. Gjon Bucaj u uroi mirëseardhjen dhe tregoi për gjendjen e arkivit të Vatrës, historikun e saj dhe mundësitë që ka Vatra për të dërguar kopje të dokumentacionit të saj arkivor. Diskutuan studiuesi Idriz Lamaj, zv/ kryetari i Vatrës, Agim Rexhaj, Zef Balaj, Marjan Cubi,Tom Mrijaj etj.Editori i Dielli ekspozoi disa nga dokumentet origjinale, ndersa kryetari i vatres, d. Gjon Bucaj, dhuroi nje dokument origjinal te vitit 1920, Huaja Kombetare organizuar nga Vatra per Qeverine Shqiptare.
Nga mysafirët përshëndeti dhe tregoi qëllimin misionit që kanë institucionet e Kosovës për të tërhequr dokumentacionin arkivor, vecanërisht atë që ak të bëjë me Kosovën dhe Diasporën, por edhe me Shqipërinë, me marrdhëniet e Diasporës me Shtëpinë e Bardhë, politikën Amerikane etj.
Nga mysafirët përshëndeti dhe tregoi qëllimin e kësaj ekspedite, Drejtori i Arkivave, z. Ram Manaj, si dhe Prof. Shatri së bashku me specialistët që janë pjesë e grupit.Ata bënë thirrje edhe individëve që posedojnë dokumentacion arkivor, shkresor apo fotografik, t’ia dhurojnë Kosovës, me qëllim që të vihen në dispozicion të studiuesëve në mënyrë institucionale. Ata garantuan ruajtjen dhe privatësinë e dokumentacionit të dhuruar.
Vperimtaria po ndiqet edhe nga Televizioni Kultura Shqiptare, Adem Belliu, TV 21 Halil Mula.Të pranishëm edhe Gazetarët Sinan Kamberaj, Sulejman Gashi, Luz Thaci, Klajd Kapinova si dhe gazeta DIELLI. Takimi vazhdoi per tre ore, ku u pane nga afer arkivat e Vatres dhe Idriz lamaj, Komiteti Shqiperia e Lire etj.

Nga SKËNDER BUÇPAPAJ/
Nodus Gordius, Nodo gordiano, Gordischer Knoten, Gordian Knot, Nœud gordien, Nudo gordiano, Nó górdio, Gordia nodo, Γόρδιος δεσμός, Gordion Düğümü, e tjerë, e tjerë.
Shprehja e mësipërme, shqip Nyja Gordiane, nisur nga burimet enciklopedike, e ka prejardhjen nga letërsia dhe legjendat, me të cilat është e lidhur një rrëfenjë nga jeta e Aleksandrit të Madh. Me kohë, shprehja, në gjuhë të ndryshme, ka marrë një vlerë metaforike, duke treguar se një problem zgjidhja e të cilit është vështirësuar tej mase, saqë konsiderohet i pazgjidhshëm, mund të zgjidhet në mënyrën e Aleksandrit, thjesht duke e këputur. Nga kjo rrëfenjë vijnë shprehjet “të presësh, të këputësh nyjën gordiane”.
Nyja të cilën, po them edhe unë, e preu Aleksandri i Madh në Shekullin IV para erës së re, kishte diku katër shekuj që priste të zgjidhej. Kuptohet, të gjithë ata që kishin provuar para tij, vetëm sa e kishin ngatërruar më shumë nyjën, e kishin bërë më nyjë. Aleksandri i Madh duket se doli shumë shpejt në këtë përfundim, prandaj vendosi të mos humbë kohë, nxori shpatën dhe e këputi, e preu nyjën.
Autorët e zërave enciklopedikë përkatës, përtej kureshtjes së ngjarjes së famshme, të ndodhur apo të fantazuar, shpjegojnë se këputja në këtë mënyrë e Nyjës Gordiane, i dha fund një rendi antik që ishte shndërruar në një pengesë paralizuese për shoqëritë e atyre kohëve.
Enciklopeditë e ilustrojnë aktin e këputjes, përkatësisht prerjes së Nyjës Gordiane nga Aleksandri i Madh me një tablo të Jean-Simon Berthélemy (1743–1811), me titull “Aleksandi i Madh këput Nyjën Gordiane”.
Falë veprimeve të papërgjegjshme të PDK-së dhe falë mosveprimit – të pakuptueshëm të VLAN, 8 qershori 2014 tashmë ka pamjen e Nyjës Gordiane në zhvillimet e Kosovës.
Katër muaj, si katër shekuj për Kosovën, ka që pret zbatimi i verdiktit të 8 qershorit 2014, ku partia që kishte qeverisur shtatë vjet nuk i mori votat për ta vazhduar qeverisjen. Për shkak të raporteve që kishte krijuar gjatë 15 viteve të fundit, ku ajo vetëm 2-3 vite ishte në opozitë, PDK nuk u pranua si partnere në institucionet e reja të Kosovës nga asnjëra prej partive politike.
Dihet si ua ka punuar me të pabesë PDK partnereve të saj në spektrin politik të Kosovës: që nga ORA, LDK e deri tek AKR, dihet si ua ka punuar me të pabesë lideri i PDK partnerëve të tij në kreun e këtyre partive apo kolegëve në vetë partinë e tij dhe në krahun e luftës, që nga Fatmir Sejdiu, tek Veton Surroi apo tek Behgjet Pacolli, që nga Fatmir Limaj, Ramush Haradinaj e tjerë. Prandaj asnjë nga partitë shqiptare të Kosovës, asnjë nga liderët e politikës nuk pranon të shkelë në dërrasën e kalbur, ku është rrëzuar gjatë këtyre 15 viteve.
Gjatë këtyre katër muajve, Lidhja Demokratike e Kosovës, Aleanca për Ardhmërinë e Kosovës, Nisma dhe Vetëvendosja janë druajtur se mos, me veprimet e tyre, krijojnë precedentë negativë në historinë e zhvillimeve demokratike të Kosovës. Këtë drojë e ka shfrytëzuar pa asnjë ngurim Partia Demokratike me levat e saj, Presidenten dhe Gjykatën Kushtetuese. PDK kësisoj ka krijuar një mori precedentësh, të cilët ekzisitojnë tashmë vetëm në historinë e Kosovës. Bjerini rruzullit anembanë, mos lini gjë pa shfletuar, mos lini kënd pa pyetur, nuk keni për të gjetur askund në historinë e ndonjë vendi precedentë si këta që janë krijuar në Kosovë prej 8 qershorit. Për këta precdentë kam shkruar disa herë gjatë këtyre muajve, kam shkruar edhe për mënyrat e kapërcimit të tyre, prandaj këtu nuk do të kaloj në shpjegime thjeshtëzuese të mesazheve të shkrimeve të mëparshme.
I vetmi precedent që e kanë krijuar në këta katër muaj LDK, AAK, Nisma dhe Vetëvendosja është mosveprimi. Nëse ky mosveprim ka ardhur nga droja, nuk ka asnjë arsye të shëndoshë pse droja e metejshme t’i shtyjë këta faktorë që të mos e bëjnë një precedent të dytë. Dhe vendimtar. Në këtë mënyrë, ta çlirojnë Kosovën nga pengmarrësit e pamëshirshëm, t’ia çlirojnë asaj Kuvendin dhe t’ia japin institucionet e reja, për të cilat votoi më 8 qershor 2014.
Nëse Kushtetuta e Republikës së Kosovës nuk lë asnjë hapësirë për veprim, atëherë do këshilluar me kushtetutat e vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, do parë si janë zgjidhur situata të vështira në realitetet politike të atyre vendeve dhe të ecet përpara pa i humbur kohë të mëtejshme Kosovës së pasçlirimit nga okupatori, Kosovës së passhpalljes zyrtare të pavarësisë.
Do të ishte një precedent i mirëpritur historik që do t’iu jepte fund edhe kësaj morie të predentëve të krijuar nga PDK këta katër muaj.

Esse nga Përparim Hysi/
Kisha kohë pa e takuar mikun tim, Dhori Thanasi. Kish qenë tek djali në Amerikë dhe, porsa u kthye, u takuam tek “Taiwani”. Atje kisha ftuar dhe miken time, Meri Lalaj. Pra,qe një takim miqësh dhe miq letrash. Që të tre shkruajmë dhe, për të qenë më i drejtpërdrejtë, më rrallë nga të tre, shkruan Dhori. Pra, më rrallë duket në shtyp. Sa u takuam, ai tak dhe nxori nga çanta e tij e vogël një libër të vogël, me format xhepi. Kur vjen puna për librin, Dhori, pothuaj, është një profesionist i vërtetë. Ai jo vetëm shkruan në prozë e poezi ( me profesion të parë: mësues gjuhë-letërsie dhe për shumë kohë, në postdiktaturë, gazetar në A.T.SH. apo dhe në organe të tjera të shtypit), por i modelon, i korrekton, i redakton ose ca më shumë: me një gjuhë kulinare: është amvisa që merret jo vetëm me përgatitjen e brumit, por dhe e pjek bukën me aq terezi, sa mund ta ketë zili çdo njeri që merret me përgatitjet e librave për botim. Nga kjo anë, Dhori Thanasi ka një përvojë të çmuar se jovetëm është administrator i Website “fotjonart.com, por edhe si Editor në botimin “Antologji me poezi të shqiptarëve në Amerikë”. Sado që më shumë ka qenë i angazhuar me “hallet e botës”, ai, megjithatë, si krijues në prozë e poezi gjen kohë të dalë para lexuesëve me krijimet e veta. Biografia e tij si krijues dhe si editor është e tillë që ia rrit vlerat, por ai në jetë dhe, sidomos, në jetën krijuese i ngjet atij kallirit të grurit me plot kokrra që kokën e mban ulur a për të patur një përfytyrim pak më intim: si një adoleshente që do t’u shpëtojë syve të botës. Më thjesht se kaq nuk ka se ku të vejë. Më thoshte dikur:- Dua të nxjerr një libër dhe e di me sa kopje? Ndërsa prisja që të bëja pyetjen:- Me sa kopje? Pa më lënë t’ia bëja atë të shkretë pyetje, më tha:- Vetëm me një kopje!!!! Se aq më ka xhepi. Natyrisht, e prita si me të qeshur, por ja që qenka e vërtetë. Ma zgjati librin formatxhepi dhe më tha:- Donatore qe imeëmë! Dhe u përlot. E ngushëllova se e ëma ka ndërruar jetë para ca kohësh dhe trupi m’u mbush me mornica. Poetët… krijuesit: nga më të vobektit! Botuesit: nga më të pasurit. NJë raport diskret. Në Myzeqe, nga jam, ende, shetit gojë më gojë një proverb: “Punon Shabani dhe ha Kahremani!”. Dhori Thanasi është një nga ata, Shabanët, ku bëj pjesë dhe unë e qindra krijues shqiptarë. Se shteti as që do të dijë për njerëzit e letërsisë dhe të artit. Dhe, në ka prej këtyre “Shabanëve” që e kalojnë mbroth, dihet që janë nga ajo lloj specie amorfe që kanë zënë “myk” në tempuj, kur thoshte Migjeni.

* * *
Po Dhori Thanasi nuk është as puthadorë dhe as nuk di të zvarritet. Është nga ata që nuk ka turp nga varfëria e vet. Sado i papunë, prej kohësh, ai di ta shfrytëzojë kohën me racionalitet. Në Websiten “ftojonart.com ai u lë vend gjithë krijuesëve dhe kujdeset që atje të gjejnë veten krijues nga gjithë viset shqiptare apo dhe më tej: në emigrim. Veç këtyre vlerave, ai është një fotograf, pothuaj, profesionist. Kudo që i ka shkelur këmba, ka sjellë me aparatin e tij: bukuritë e natyrës dhe aktualen. Pa frikë, si fotograf, ai mund të hapë qysh nesër një ekspozitë ku shikuesi do të mbetë me gojë hapur. Se dhe në fotografitë, Dhori Thanasi, ka patur intuitën e një poeti apo të një njohësi të mirë arti. Vetëm me një vështrim, kalimthi, mund të them: Dhori Thanasi nuk është fotograf amator, por një profesionist që, edhe në këtë fushë, nuk grefoset e të rrahë gjoksin për ta bërë vrimë. Është natyrë prej babaxhani. Më i thjeshtë se thjeshtësia, mund të thosha.

* * *
Libri “Dënesa në qiell” me këtë titull kaq simbolik, nuk të lë që “dënesën” ta dërgosh larg e lart në qiell, por të dënesësh këtu, në tokë. Ke shumë arsye që të “dënesësh: a nuk është krejt unikal ky donacion? Nëna, pensioniste, ashtu si një pikë që bie nga çatia dhe i vë tepsinë për të shpëtuar prej saj, e mblodhi thërrime-therrime atë të shkretë pension dhe ia bëri darovë të birit, poet!!! Darovë më të dhimbshme zor se gjen në faqet e gjithë letërsisë së shkruar. Dhe Poeti e ka “gdhëndur” si të gjallë në një kornizë që aq bukur di ta modelojë vetëm ai. Tek e sheh ashtu si të gjallë, në këmbë, me atë veshjen tradicionale të jugut, tak dhe mbërthehesh nga mbresa të gjalla e të dhimbshme të atij raportit nënë-bir! Vetëm kaq, nuk mjafton. Qëndro dhe shikoje me syrin e një vëzhguesi skrupuloz dhe ke për të arritur në atë përfundimin aq domethënës: dashuria e nënës- mbi gjithë dashuritë. Kur them për librin, se është një libër xhepi që ta “shqyen” xhepin, mos kujtoni se metafora është hiperbolike. Jo. Përkundrazi: metafora është krejt e qëlluar. Poezitë jo vetëm që janë plot mesazhe, por dhe me figura të goditura artistikisht. Poeti nuk bën llafollogji dhe as nuk zgjatet e strërzgjatet për arritur atë që do të thotë. Flet shkurt, por sakt: me shumë domethënie. Ja një poezi e tillë! Titullohet “Pasqyra”
Kam parë tek ti, pasqyrë/ atë që dëshiroja të shihja/ Pashë vetëm njëherë veten/ u prapësa, i trembur!!!/ Ose sa dhimbje përciell poeti në poezinë “Çorapet e leshit”. Nuk ke si mes “ngrohtësisë që sjellin këto çorape në dimër, s’ke si mos vësh re vargun sinjifikativ: “qe dimri i parë pa timeëmë!? Dhori Thanasi gjatë jetës në Amerikë ka pësuar një dramë familjare. Djali i madh i tij, Fotjoni, një nga dyqindstundentëthonorë të Amerikës, para 10-vjetësh, vdiq aksidenatlisht.. Ky shok i rëndë psikologjik e ka shoqëruar atë tërë jetës. Poezia”10-vjet pa ty, biri im” është një homazh i madh dhimbjeje. “Brenda meje male dhe shkëmbinj vërtiten më kot/ të shkërrmoqin dhimbjen e ta nisin në portat e amshimit/ a ca më shumë: “… kur flas me të tjerë, është aty përreth kurdo/ kur jam fillikat/ i qesh e flas pa belëbëzuar/

* * *
Poeti Dhori Thanasi nuk dënes vetëm për hallet e tij apo të familjes. Gjeografia e dhimbjes, në mund të shprehem kështu, ka shtrirje hipotetike më të madhe. Si poet ai zë dënes edhe për çka ndodh në Atdhe, por dhe jashtë kufijve gjeografikë. Syrit të tij prej poeti, nuk i shpëton as rrënimi i monumenteve historikë dhe as “karshillëku” po historikë ndaj të huajëve. Tek poezia “Rrënim” ai vë re se, ndërsa prishen lapidarët, ngrihen “varreza madhështore” për të rënët e huaj( në jug e veri) dhe, metë drejtë, poeti shtron pyetjen aq retorike: “… do mbesi ndonjë ngastër për ne, për nesër? Po për pasnesër?!
Natyrisht, sado libërxhepi, por mos kujtoni se i tillë është. Jo. Ashtu si një ferrë e vogël që fsheh një lepur të madh, Dhori Thanasi ka trajtuar tema të ndryshme. Aty gjen dhe poezi të peizazhit, gjen lirika të mirëfillta ku i këndohet dashurisë me pathos të vërtetë ashiku.
Shikoni poezinë “Shushatje”: “Me dredha, me ledha/ ma mbështolle trupin/ me fëshe, me pëshe/ ma shkërrmoqe turpin/ dhe mund të vazhdoja me vargje të tjerë plot ëmbëlsi. Me sa konçizitet dhe me sa bukuri e jep dashurinë për gruan: “Shkëndijë të mora/ M’u bëre diell, nuse moj!/ dhe më tej: “Tani venitur/ me dritëhëne/ por ndrit njëlloj. Nuk ka se si jepet gjithë ai densitet real dashurie me 6 vargje që kanë aq domethënie.
Vlerë të veçantë marrin poezitë kushtuar Atdheut apo dhe ato me temë sosciale-shoqrëore. Me pak fjalë, poeti thotë: në Atdhe është një pemë/larg Atdheut- një gjethe! Dy fjalë ndajnë detin. Më bukur nuk ka se si i këndohet.
Marrë në tërësi ky libërxhepi mirë do të qe të ishte botuar në qindra e qindra kopje. Jo vetëm se është lehtësisht i përdorshëm, por, mbi të gjitha, për vlerat artistike- letrare të tij. Për fat të keq, “darova” kaq qe. Mbasi e lexon, s’ke se si përjeton të njëjta përjetime me autorin. Dhe të vjen keq që të ndahesh me të. Në se nuk qëndrova në vlerat gjuhësore e letrare të autorit, kjo ndodhi se m’i dogji “letrat nga duart” mikja ime, Meri Lalaj. E impresionuar nga libri, ajo shkroi për këto vlera. Unë, duke e mbyllur shkrimin tim, e falnderoj zonjën Meri Lalaj për shkrimin aq të goditur dhe, njëkohësisht, poetin Dhori Thanasi për librin. Në se sot ky libër është i kufizuar për lexuesin, nesër ai do gjejë vendin e vet në memorien e lexuesëve shqiptarë.

Tiranë, 1 tetor 2014

AT MATI PRENNUSHI O.F.M. PËRBALLË TRADHËTARËVE/
Ne foto: At Mati PRENNUSHI O.F.M.(2 Tetor 1882 – 11 Mars 1948)/
Nga Fritz RADOVANI/
Me daten 8 Janar 1948, në gjyqin e mbyllun që po zhvillohej në mensen e burgut të Kishës së Fretenëve në Shkoder, Provinçiali At Mati Prennushi në fjalën e fundit tha:
“Tash e disa shekuj na kanë ngulë ndër hûj e na kanë varë n’ konop ata që nuk deshten as fenë as kombin, por e kemi thirrë vedin gjithmonë Shqiptarë katolikë të Gjergj Kastriotit.
Kemi jetue gjithmonë me popullin si në luftë, si në paqë. Në luftë me turkun e me shkjanë, sepse njani na mbante në robni e tjetri donte me na përpî. Ndërsa na nuk jemi nda kurr prej popullit, por jemi përpjekë me e mësue e me i dhanë atë kulturë që ka Evropa e mos me u dallue për keq prej të tjerëvet. Na kemi hapë shkolla Shqiptare e nuk kemi dallue ndër to as katolikë as myslimanë, mjaft që populli Shqiptar të ecin në rrugën e Zotit.” (Nga E. Merlika, Revista “Buzuku”, nr. 18, me 22 tetor 2005, Ulqin.)
***
At Matia ka lé në Shkodër më 2 tetor 1882, prej prindve Kolë e Drande Prennushi. Asht i pagëzuem me emnin Paulin. Familja Prennushi asht e vjetër në qytetin e Shkodrës. Të parët e tyne kanë ma shumë se 350 vjet që kanë ardhë nga Zhupa, fshat malor por, që, asnjëherë nuk asht shkelë nga turqit deri në ardhjen e kësaj familje në Shkodër, prandej, edhe nuk kanë ndrrue Fé. Tregojnë se vazhdimisht kanë pasë klerikë në za. Ndër të fundit asht kenë Don Mati Prennushi, axha i At Matisë, që ka vdekë në vitin 1904 e asht varrosë në Rrëmaji, ku janë vorret e kësaj familje.
Don Matia ishte i njohtun për aktivitet atdhetar në krahinat e Veriut. At Matia trashigoi emnin e Tij, mbasi pikërisht atë vit kur Ai vdiq, ky u shugurue meshtar, më datë 4 prill 1904, në Kishën e Françeskanëve të Gjuhadolit. At Matia mësimet e para i mori në Troshan, ku edhe iu kushtue Urdhnit të Shën Françeskut, i njohtun në Shqipni “Urdhni i Fretënve të Vogjël, O.F.M.”. Vazhdoi në Bosnje mbasi pothuej ishte ba traditë paraprëgatitore e fretënve për vazhdimin e studimeve të nalta në Austri. Kjo rrugë asht ndjekë nga pjesa ma e madhe e françeskanëve Shqiptarë, mbasi Austria jo vetëm se ishte forcë e madhe, por edhe ishte e vullnetëshme me ndihmue Shqipninë me kuadër të naltë në të gjitha fushat. Pergatitja e klerikëve atje bahej me dëshirën ma të madhe prej tyne mbasi atë kohë ajo shihte edhe tëposhtën që kishte marrë Përandoria Turke. At Matia studimet e nalta i përfundoi në Grac në vitin 1904.
E theksova këtë fakt mbasi edukata dhe kultura e marrun në këto qendra edukimi në Austri, la përjetësisht gjurmët e veta të pashlyeshme në formimin atdhetar e fetar në të gjithë ata Shqiptarë që edhe pse ishin ende nën pushtimin mizor turk, formuen atë brezni që Shqipnia nuk do të mundët me e persëritë kurrëma.
Në moshën 24 vjeçare At Matia, zotnonte mirë gjuhët: latinisht, greqishtën e vjetër, italisht, gjermanisht, serbo-kroatisht dhe frengjisht, gjuhë, të cilat i fliste dhe i shkruante saktësisht.
Françeskani i ri e filloi misionin e tij si profesor në gjimnazin e fretënve dhe mbas një viti shkon në Katund të Kastratit, ku, përfshihej edhe Bajza. Ka edhe sot familje e që kujtojnë me respekt meshtarin e ri ndër votrat e të parëve të tyne.
Shumë shpejt u fiton zemrën besimtarëve të vet. At Dioniz Maka më tregonte më 14 prill 1995: “Kur turqit në agoninë e tatpjetës, mendonin aty nga 1905 me djegë Shkodrën, në shenjë hakmarrje për përpjekjet që po baheshin me dalë nga zgjedha e robnisë së tyne, njëditë të dielë mbas meshët At Matia çveshi teshat e meshës e u tha besimtarëve me pritë në oborr pesë minuta. Ai vetë shkoi te qela, doli para Kishës dhe ju drejtue të pranishëmve tue nxjerrë prej xhepit të zhgunit një alltije: – Kush asht burrë dhe e don me zemër Shkodrën o sot o kurr, me ardhë mbas meje, do t’ju prij unë e do të shkojmë me i ndalue dorën hasmit turk që don me zharitë vëllaznit tonë!
Të gjithë si ishin shkuen ndër shtëpia, ndrruen teshat, u armatosën dhe u rreshtuen mbas Tij ndër kuaj për pak kohë. Dhanë kushtrimin përreth ndër male dhe nën drejtimin e At Matisë u nisën në drejtim të Shkodrës. Lajmi erdhi shumë shpejt edhe në Shkodër. Me të marrun vesht Valia dërgoi ndërmjetësit tek Kisha e Madhe e Shkodrës për me e ndalue këtë veprim, tue premtue se ushtria turke nuk do të bajë asnjë reprazalje kundër shkodranëve. Imzot Guarini i dërgoi një përfaqësues me u dalë para malësorëve që po vinin me At Matinë në krye. Përfaqësuesi i klerit i takoi ata pak pa mërrijtë në Vrakë dhe mbasi ishin marrë garancitë prej Valisë, malësorët u kthyen, Shkodra shpëtoi… At Matia qysh i ri asht dallue në trimni. Kishte një za të trashë dhe pak të marrun… e, si tash e kam ndër veshë zanin e tij kur këndonte Gloria…”
Me shkuemjen e Imzot Lazër Mjedjes në Prizren, aty nga 1908, At Matia shkon në Traboin, Deçiq dhe Greçë. Tue pa përditë me sy tiparët e malësorit të kulluem atje, Ai preku me dorë gjanë ma të çmueshme që e karakterizon Shqiptarin dhe që e veçon nga kombët tjera, aty ishte burrnia e besa! Në çdo votër ndër ata male përcillej ndër breza qëndresa e kreshnikia pa mburrje.
Virtyti ma i shenjti i yni besa, qarkullonte ndër damarët e gjakut të malësorit fisnikinë me formulen Fé e Atdhé, aqsa dukej, sikur ky ny i pazgjidhshëm asht lidhë njëherit me kërthizën e tij.
Prova ma e saktë asht vetësakrifica për hatër të mikut, ndërsa, për priftin edhe binte në zjarr e nuk i dhimbsej jeta si me lé së dyti.
Ishin françeskanët të parët që e provuan këtë gja ndër male mbasi me ndôre të këtyne, ata mërrijtën me falë edhe gjaksin. Një veper sa Fetare aq Atdhetare e papersëritëshme.
Ishte besa që në karakterin e atyne burrave ruente të forta dhe të freskëta ndjesitë atdhetare që prisnin çdo çast me u zgjue nga dora e bekueme me gjakun e martirëve, nga dora e atij Kreshniku që shpejt do të thërriste: “Çonju burra, ku jeni, drejt e në Deçiq!..”
E, mbas Tij, fluturuen edhe shqipet e Alpëve tona!
Më 24 mars 1911 janë At Mati Prennushi e At Buon Gjeçaj, që shpalosin nga gjoksi i tyne Flamurin Kombëtar të Gjergj Kastriotit – Skënderbeut, dhe ia dorëzojnë të pathyeshmit Trim të Traboinit, DEDË GJO’ LULIT, që me ata dy sy zhgabë që i vezullojshin prej gëzimi, e buzëngërthye nën ata mustakë të bardhë si biluri, me kësulë mbi një sy si bora e MAJËS SË BRATILES, i mbërthyem ndër armët e të Parëve, në atë brez të punuem prej lokes qysh se rrezja e diellit kishte shkrepë ndër ato maje, me ata çakçirë nën të artin xhamadan ku rrahte ORA E SHQIPNISË, aty, po, ishte zëmreku i kombit ku gufonte gjaku i shkuem rrëkajë i Fatosave; aty, po, ishte ajo e forta zemër që me duer prej bronxi, ngjiti në atë shtizë të latueme në shekuj atë cohë KUQ E ZI, të qëndisun nga duert e bijave të Rozafës, po, në atë shkam ku asht daltue amaneti i GJERGJIT, që për pesë shekuj priti: AGIMIN E LIRISË…
Po, po, bash AI BURRË, që sot nuk ka as vorr!
Për këtë ngjarje kaq të randësishme përveç dokumentëve historike të botueme të asaj kohe, fotografive etj., në revistat “Leka”, “Hylli i Dritës”, etj., shkruan edhe Stephen Schwartz, në Albanian Catholic Bulletin, 1994, vol. XV, fq.150, University of San Francisco: “On March 24, 1911 the Albanian double-headed eagle flag was raised for the first time in five centuries since the death of Scanderbeg. The flag was raised on the top of Deçiq mountain, near the toën of Tuzi. It had been wrapped and secretly carried from Shkoder by Franciscan Father Mati Prennushi under his religious habit.”; dhe, e përkthyeme shqip: “Më 24 Mars 1911, pesë shekuj mbas vdekjes së Skënderbeut, për herë të parë u ngrit Flamuri Shqiptar me shqiponjën dykrenare. Flamuri u ngrit në maje të malit Deçiq, afër qytetit të Tuzit. Atë e solli në mënyrë të fshehtë nga Shkodra, Françeskani Padre Mati Prennushi, i cili e kishte palosë nën zhgunin e tij.”
At Matia nuk asht i knaqun vetëm me lirinë e malëve mbasi atje liria pothuej nuk ishte shkelë asnjëherë. Vepra fisnike e Deçiqit vërtetë që ishte një shpërblim i luftës së vazhdueshme të malëve tona, por kënaqësia duhej me u shtri në të gjithë vendin.
Asht kjo arësyeja që në qelën e At Matisë, në Greçë, shkon Imzot Lazër Mjedja dhe organizojnë takimin historik ku përpilohet një dokument i randësishëm: “Memorandumi i Greçës”, më 23 qershor 1911, që i prinë ngjarjës së madhe të Pavarësisë Kombtare në Vlonë, më 28 nandor 1912. Ky memorandum u shkrue në gjuhën frenge nga dora e atdhetarit Luigj Gurakuqi dhe u përpilue nga Imzot Lazër Mjedja, Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, At Mati Prennushi, At Buon Gjeçaj, dhe asht nenshkrue nga: Sokol Baci i Grudës, Ded Gjon Luli i Traboinit të Hotit, Dedë Nika Bajraktar i Grudës; Dodë Preçi Bajraktar i Kastratit; Tomë Nika i Shkrelit, Col Dedi i Selcës Këlmendit; Lul Rrapuka i Vuklit të Këlmendit; Llesh Gjergji, Bajraktar i Nikçit; Gjeto Marku i Hotit; Mehmet Shpendi, i pari i Djelmënisë së Shalës; Martin Preka i Shkrelit; Prelë Marku, Bajraktari i Shalës, Avdi Kola Bajraktar i Gimaj, Nik Mëhilli i Shllakut, Pup Çuni Prekalor, Binak Lulashi Toplanas; Bash Bajrami Bajraktar i Nikajve dhe Bec Delia.
Ajo që sot bie në sy në këte Dokument kaq të rendsishem asht përdorimi i saktë i terminologjisë juridike të asaj kohe, kur as Shqipni “nuk kishte”…që, të jep përshtypjen e përpilimit të tij në kohën e sotme moderne prej ndonjë grupi juristësh të një shteti shumë të përparuem.
Kur malazezët shkelin tokat tona, për këto akte atdhetarie që At Matia kishte organizue e kapin dhe e dënojnë me varje në litar. Gjatë zhvillimit të gjyqit një anëtar i trupit gjykues, i thotë: “E sheh litarin që ke në brez, në atë litar do të varim!”….dhe, At Matia me buzë në gaz i përgjegjët: -“Ua dij për nderë me më varë në konopin tem mbasi me siguri litari em ka me ma falë jetën!” Thanja kishte dy kuptime: Së parit, konopi i Françeskanit do të këputej, mbasi nuk do të pranonte që të varet kush në atë litar; së dyti, litari i tij nuk kishte si me bajtë peshën e randë të trupit të madh e të shëndetshëm të At Matisë. Asht e vërtetë që me At Fishtën ishin miq por ishin edhe bashkëpunëtorë. Për hirë të kësaj dashtnije që kishte At Fishta për té, Ai ndërhyni tek Krajl Nikolla për me i falë jetën At Matisë. Krajli jo vetëm i fali jetën por edhe e liroi dhe ja dha me vete. Erdhën në Shkodër ku për pak kohë punoi si profesor në Gjimnazin Françeskan. Siduket, ata i përpiqte bashkë edhe humori. Fishta e tregonte shpesh thanjën e At Matisë para gjyqit dhe qeshëshin. Kjo vërehet edhe ndër ato pak letra të korrespondencës së tyne që për fat nuk janë zhdukë dhe prej të cilave një muejta me e fotokopjue. Pjesa ma e madhe e tyne asht e vështirë me ra në duert e mija. Nuk zgjati shumë kohë dhe At Matia u kthye në Bajzë të Kastratit edhe njëherë mjedis miqve të vjetër, që e pritën me dashtninë ma të madhe.
Në vitin 1924 asht përkrah Opozitës si gjithë Kleri Katolik, kryesisht ai Françeskan kundër regjimit të Zogut. Lëvizjet e 1926 e përfshijnë edhe At Matinë, i cili mbas vrasjes së Luigj Gurakuqit, nuk donte me i ndigjue emnin Zogut dhe as Musa Jukës. Arrëstohet prap në këtë Lëvizje bashkë me shumë klerikë të tjerë. Don Gjon Gazulli u dënue me varje dhe u ekzekutue vëndimi në Shkoder. At Matia do të pushkatohej. Këtë herë asht At Palë Dodaj që ndërhyn tek Zogu, i cili për miqësinë që kishte me At Palin, ia fali jetën At Matisë. Edhe ky e liron por me kusht që At Matia me u largue nga ato krahina malore. Atëherë detyrohet me u largue përfundimisht dhe emnohet në Laç të Kurbinit. Në vitin 1928 shkon në Iballe të Pukës dhe mbas pak vitësh asht famullitar në Gomsiqe. Në vitin 1941 emnohët në Tiranë, megjithëse aty nuk shtrihej veprimtaria e Françeskanëve. Bashkë me Provinçialin e tyne At Anton Harapin, hapin Kishën Françeskane të kryeqytetit, ku At Matia ushtron një aktivitet të gjanë atdhetar. Këto vepra as nuk perkujtohen!
Aty bashkëpunon me At Pjeter Meshkallën, Imzot Vinçenc Prennushin, Imzot Bumçin, Don Lazër Shantojën etj. At Matia jo vetëm, ishte antifashist por ishte edhe anti-italian. Nuk pajtohej me pushtimin e Shqipnisë nga Italia, gja të cilën, e ka shpreh pa kurrfarë frike. Në Kishën Françeskane të Tiranës më 28 nandor 1942, ai ka vue Flamurin Kombëtar me shqipën e flamurit të Deçiqit, pa stemat e fashizmit. Kryente vizita kortezie ndër autoritetet shtetnore edhe italiane që i kishte të detyrueme po, prej tyne Ai konsiderohej “françeskan me ndjenja të theksueme nacionaliste dhe antifashiste italiane”. Dëshmi e At Dioniz Makës.
Në Tiranë ai u njoh me shumë përsonalitete të kohës si, me Shefqet Vërlacin, Mustafa Krujën, Maliq Bushatin, Iliaz Agushin, Musa Gjylbegun, Rexhep Mitrovicën, Ibrahim Biçakun, Lef Nosin, Cafo Beg Ulqinin etj. Të gjithë dokumentët arkivore të marrëdhanjëve të At Matisë, me këta përsonalitete, flasin vetëm për ATDHETARIZËM. Ai, edhe pse ishte në Tiranë ruen miqësinë me fisin e Ded Gjo’Lulit, me Prekë Calin, Kol Zefin e Grudës, Kol Ndoun – Bajraktar’i Shalës, Lulash Gjeloshin e Shoshit dhe, veçon Gjelosh Lulin, si trim dhe atdhetar. Në grupin e politikanëve të njohun ruen respekt për Mehdi Frashërin, si politikan, jurist, historian e liberal shumë i kulturuem.
Ndër takimet e bame me italianët shihët kjartë interesa që ata kishin për té, dhe ky përfiton tue u marrë të holla për ndërtime qelash e Kishash në zonat e Tiranës. Kjo dokumentohët edhe me shpjegimet e shpënzimeve të bame të ruejtuna në Arkivin e Shtetit Tiranë. (shif librin “Françeskanët”)
Në vitin 1943 vjen në Shkodër. Mbas emnimit të At Anton Harapit në Regjencë, në vendin e Tij si Provinçial i Françeskanëve të Shqipnisë, emnohet At Matia, detyrë e cila i njihët zyrtarisht nga eprorët në muejin qershor të vitit 1944. Detyrën e fillueme në gjysmën e vitit 1943 e vazhdon pa emnim zyrtar, mbasi rruga e ndjekun me At Anton Harapin për aprovimin e Tij në Regjencë vazhdoi aq kohë. Mënyrën si u veprue do ta shpjegoj tashti nga burimet e vërteta për këtë çashtje: Zgjedhja e At Mati Prennushit si Provinçial asht mjaft origjinale.
Po filloj me citue At Konrrad Gjolaj, i cili ishte i pranishëm në atë mbledhje porsa kishte ardhë nga studimet prej Italie. Në librin “Çinarët” (fq. 67) shkruen: “At Çiprian Nika ishte ndër françeskanët ma me vlerë që ka pasë kleri e kjo asht edhe arësyeja që kur u zgjodh Provinçial At Matia, pat ngulë kambë mos me u zgjedhë At Çipriani, se komunistët punën e parë që kanë me ba kanë me pushkatue Provinçialin, prandej, t’a ruejmë At Çiprianin për ma vonë, mbasi asht i ri dhe i vlefshëm shumë për né. Ai e mori vetë detyrën e Provinçialit me bindje të plotë se do të pushkatohet, por At Matisë, nuk i bante përshtypje pushkatimi, se edhe dy herë maparë kishte shkue deri te gryka e pushkës, bile edhe deri tek stoli i konopit në Serbi.”. Po në këtë mënyrë e shpjegon edhe At Dioniz Maka mënyrën e zgjedhjes së tij Provinçial.
Në fq. 65, At Konrrad Gjolaj shkruen: “Ardhjen e At Mati Prennushit si Provinçial të Françeskanëve të Shqipnisë, unë e kam konsiderue gjithmonë si një fat i madh i Kishës Katolike dhe i Françeskanëve të Shqipnisë. Ai asht kenë portreti shpirtnuer, fizik e moral i një françeskani të vërtetë. Inteligjent, trim dhe organizator. Janë tri cilësi të vështira me u kombinue, por sidukët Zoti tue dashtë me na ruejtë me faqe të bardhë na shndriti mendjën me zgjedhë At Matinë në kohën ma të rrezikshme dhe delikate, në të cilën asht ndodhë Kisha përballë terrorit sllavo-aziatik komunist”.
Shkuemjen e At Anton Harapit në Regjencë, At Matia e konsideron të rregullt dhe në përputhje të plotë me normat ligjore të Urdhnit, mbasi vetë At Antoni ka kërkue rrugën ligjore.
Mbasi u mblodhën françeskanët: At Mati Prennushi, At Pal Dodaj, At Çiprian Nikaj, At Donat Kurti, At Pashko Bardhi, At Gjon Shllaku dhe At Augustin Ashiku; At Matia deklaron: “… U bisedue në se mund t’i sillej ndonji dobi Atdheut me pjesëmarrjen e tij (Padër Antonit) në Regjencë, e arritëm në përfundimin se mund t’i sillet shumë, prandej e autorizueme Padër Antonin të marrin pjesë në Regjencë. (A. M. Prennushi Dosja 1302, fq. 56, Arkivi Min. Mbrendshme, Tiranë).
Ma poshtë vazhdon: “Mbas kësaj mbledhjeje i asht kërkue mendimi Papës dhe Vatikani në bazë të Kodit Kishtar, e lé në dorë të Argjipeshkvit. Argjipeshkvi i Shkodrës e pëlqen këtë vëndim dhe Padër Antoni shkoi në Regjencë”.(po aty fq. 57.)
Kur hetuesi e pyet At Matinë, se konsiderohët apo jo At Antoni “kriminel lufte”, përgjegja asht kjo: “Për Padër Anton Harapin nuk ka ndonjë fakt që të më bindin se ky mund të jenë kenë kriminel lufte”. (Dosja 1302 fq. 6). Letra e At Antonit që i ka dhanë Osman Kazazit njëditë para pushkatimit, ende nuk po botohet. E quej me vlerë po të ishte mundësia e një studimi të plotë për At Anton Harapin, me nxjerrë në dritë një letër të Lef Nosit që ruhet në Arkivin e Shtetit, me të cilën Lef Nosi kërkon me çdo kusht kenjen e At Antonit në përbamjen e Regjencës. Po aty asht e ruejtun një letër tjetër që At Matia u dërgon të gjithë françeskanëve me rastin e vrasjes At Lekë Lulit në mënyrë mizore dhe tradhëtisht, vetëm me i plaçkitë të hollat që kishte me vete. Në këtë letër jep urdhën të premë që asnjë frat të mos merrët me politikë dhe të mos ju besojnë asnjenës parti, mbasi jo vetëm mund të pësojnë fatin e At Lekë Lulit, por edhe do të njolloset me akuzat ma të këqia nga ajo parti që do t’i marrë edhe jetën. Porosia asht e padiskutueshme. Ka një shënim me të cilin akuzojnë At Matinë, se kjo letër asht shkrue vetëm kundër Lëvizjes N.Çl. dhe formacionëve partizane. Qëllimi i vërtetë me sa duket asht frika e përzimjes klerikëve në turbullinat e kohës.
Në të vërtetë koha e turbullt dhe e pasigurtë e vitit kobzi 1944 sjell të paprituna të njëmbasnjëshme. Shumë nana shkodrane zanë derën e kuvendit për me ju shpëtue kokat e djelmëve të kapun nga gjermanët, si komunistë ose të dyshimtë; shumë të tjerë afrohën me vërejtë se çfarë qëndrimi po mbante kleri kundrejt partizanëve; shumë të tjerë vijnë me lypë ndihmë për jetesë si Pjerin Kçira me shokë; shumë të tjerë kërkojnë me rrahë në të dy krahët dhe me e pasë mirë me të gjitha palët e, që këta të fundit janë kenë ma të shumtit. Praktikisht në Kuvendin e Fretënve gjetën strehë edhe shumë prej atyne që ma vonë do të dëshmojnë për “veprimtarinë antikombëtare” të françeskanëve, vetëm e vetëm me sigurue një vend pune të rahatshëm, me marrë një gradë shkencore të pameritueme etj. etj., që shtjellohën ma kjartë në ngjarjet e ndodhuna mbas vitit 1944. Proçesët e bame ndër gjyqet e hapuna të Shkodrës janë dëshmi e mirë dhe mbahën mend nga qytetarët, por proçesët e “mbylluna”, që sot edhe ato janë të hapuna e publike, për fat të keq, dëshmojnë se shumë vetë kanë mendue se komunizmi asht i “përjetëshëm” dhe asnjëherë, nuk kanë mendue se do të dalë në shesh e vërteta e vëprimeve të tyne antiatdhetare.
●Nuk ishte detyrë e thjeshtë me kenë Provinçial në një kohë ma keq se në kohë të paganëve, për Françeskanët e Shqipnisë ishte koha ma e vështirë e shekullit. Gjithshka ishte në dorën e jugosllavëve e tradhëtarëve, e kush ma parë se fretnit do të kishin punë me ta?
●Në fillim të Janarit 1945, At Matia asht i pari klerik katolik që takohet me terroristët e njohun Sheuqet Peçi dhe Mehmet Shehu, në kuvendin e Gjuhadolit në Shkoder, dhe kur ata i kanë kerkue shkëputjen nga Vatikani, At Matia u asht pergjegjë: “Kjo punë nuk mund të bahet kurr nga Kleri Katolik Shqiptar!” Pikrisht, aty ishte edhe piknisja e Gjenocidit komunist kunder Klerit!
●At Mati Prennushi ruejti dinjitetin e vet dhe të shokëve pa madhështi. Ai u ndodh i vorfën mjedis të vorfënve të Asizit, dijti me lidhë gjithmonë veprën me logjikën, tue arsytue gjithshka e këshillonte atë vëllau i kuvendit. Per këte flasin dokumentat e Dosjes 1302.
●Ai ishte i sjellshëm, i premë në vëndime, i njerëzishëm, bujar dhe i pakundërshtueshëm, mbasi me fjalë e vepra nuk dijti me iu randue as anmikut. At Matia ishte elokuent, të bante për vete, se ishte gjithmonë dashamirës. Këshilla e vërejtja e Tij mirëpritej si prej Atit.
●Punoi pa iu ndigjue zani për Fé e Atdhé si të gjithë françeskanët, mbasi zemër u vlonte LIRIA. Ai vdiq i respektuem edhe nga anmiqtë, se njihëj për Burrë trim.
●PADËR MATI PRENNUSHI, me 11 Mars 1948, në Zallin e Kirit para pushkatimit tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija!
U bëj hallallë gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!”
(Dosja 1302, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Mbrendshme Tiranë, 1998.)

Melbourne, Tetor 2014.

Nga Prof.Dr. Kleanth Zoto/
« Fausti mbrriti né Tiranë.Mbas një vizite në të gjithë planetin, erdhi pikërisht në Tiranë…»nis novela poetike e poetit dhe studjuesit të njohur Novruz Xh Shehu… Pse erdhi, ç’mision kish e ka, ç’ndryshime kérkon, duke këmbëngulur të vendoset dijetari në poltronin e duhur?!
Fausti i të madhit Gëte,( ashtu si dhe gjermani i ditëve tona), ka monoplin e kulturës së tre disiplinave ( korrektsës, punës, muzikës ) dhe kërkon të vendoset pusheti i Dijes në Tiranë, në këtë kryeqytet të trazuar të kontinentit europian.
Njerëzimi bëri rrugë të gjatë ndër shekuj ,që nga shoqëria fisnore, në të cilën nuk njihej familja, shteti, derisa Fausti po béhej « simbol i borgjezisé sé re , njeriu qé kérkonte té fitonte dijen, njohjen e gjithë sekreteve të natyrés , e të vendoste pushtet mbi natyrën e mbi forcat e saj.Një figuré e tillë u pérgjigjej aspiratave karakteristike për gjithë iluminizmin evropian. Ishte e kuptueshme, që forcat revolucionare të iluminizmit gjerman e kapën këtë figuëé për të mishëruar luftën e tyre, për të emancipimin e njeriut, ashtu siç kapën figurëe Prometeut, të Spartakut,si figura simbole… »(Gëte.Fausti.Vepra té Zgjedhura 1, f.50)
Novruz Xh Shehu, ka patur parasysh një mënyrë të tillë të vepruari e të realizuari të synimeve të tij artistike e filozofike, duke sjellë në Tiranë pikërisht Faustin, këtë simbol të dijetarit, kërkues të paepur gjer në përmasën e perëndisë së Dijes, nëse mund të përdorim në këtë rast fjalorin e kulturës antike.
… « I ngjan Adamit i cili zbuloi në brinjë Dashurinë, për lindjen/ e botës së pafundme,…Si dhe Sokrati shqyhet së qeshuri/, në sokakaët e Athinës, duke luajtur poker me gjyqtarët dhe jetën,/ Shnërrohet në potretin e Jesuit, duke shikuar nga sytë e plagëve,/ gozhdëtarët…..Në portretin e Galileo Galileit shndërrohet ,/Ndërsa mban në pëllëmbë këtë globth të vogël … » (Fausti në Tiranë- f.4)Pra autori i vesh Faustit tërë mëncurinë dhe sakrificën e njerëzimit në të gjithë shekujt, duke i dhënë statusin e të dërguarit të Zotit, për të shpurë cfar duhet në Gjyqin e Qiejve nga Tirana e shndërruar në Simbol të një epiqëndreje të mbushur tërë drama, komedi, tragjedi, marrëzi e bëma intelektuale të përmasave të pazakonta.
Është një Faust sa klasik aq modern, sa mistk aq real, po aq i domosdoshëm në Tiranë e në komunitetin njerëzor, sa në periudhën e Gëtes…Rithirja e Faustit është është një akt artistik sa edhe filozofik, politik e në të njëjtën kohë shprehje e re e iluminizmit bashkëkohor.
*
Fausti, me të mbrritur në Tirané, bën përpjekje të takohet këtu me ata që kanë krijuar kapitalin e Historisë e të Dijes…Fillimisht përballet me Partizanin e Panjohur në majën e piedestalit, në krenarinë e përjetëshme të fitores, e në thirrjen e përjetëshme të shndërrimit të shoqërisë njerëzore nëpërmjet të Armës, ndërsa nën këmbët e tij është një partizan tjetër, i cili ka qënë në burg politik, nën diktatin e Komunizmit, e që beson në shndrrëmin e evolimin e shoqërisë nëpërmjet të Librit…Miti i armës dhe miti i Librit, përshfaqen para Faustit i cili shënon këtë kontradiktë, që dëshmon antagonizmin e përjetshëm midis tyre, një zhurmëri marramëndëse, thuajse e padurueshme, e pjesë e karakterit dhe ndërgjegjes, saqë të krijohet bindja se nuk mund ta kuptojë egzistencën pa atë konlikt.
«…Partizani i Panjohur nxiton në kërkim të ecjes,/Zërit,/zemërimit, lavdisë së arratisur./ Pranë tij Partizanai i Njohur shet libra, copa gazetash, me kronika nga Lufta e Dytë Botërore… / »f.11.
Kemi realitete pothuaj krejt të ndryshme deri në përmasën e habisë së shkakut që i ka sjellë :I Panjohuri merr pushtetin dhe qëndron për njëgjysmë shekulli me Armën dhe krenarinë e luftës duke e quajtur armik partizanin e Njohur i cili shmanget nga revolucioni, duke u bërë ithtar i evolucionit nëpërmjet të Dijes (librit) e seicili këmbngul se ka të drejt në veprën dhe filozofinë e tij për Jetën.
Autori arrin të jap psikologjinë e seicilit me të njëjtën gjakftohtësi filozofike, me të njëjtin nderim për personazhet në konflikt, me të njëjtat shprehjetë spikatuara metaforike ne dialogun e tyre që e bën Faustin të shkruaj për ta në deklartën që do t’i jap Gjyqit të Qiejve.
« I Panjohuri:/Ekstremist,/Ke hak bronxin tim të shndërrohet në pranga …I Njohuri/ :Arma jote(hahaha po më bën të vdes së qeshuri)/Është thjesht një lodër dhe ti një aktor. ? »(f15)

***
Mandej kontradikta e Tiranës, përfshin tërë planetin, në dy kahjet kryesore të Luftës midis Librit dhe Armës, pra dijes dhe Padijes, mirësisë dhe dhe keqësisë, Paqes dhe Krimit, Dashurisë dhe Urrejtjes, duke marrë kështu Libri përmasën e një mesazhi sa kombëtar aq universal dhe Arma po ashtu ruan statusin e vet me të njëjtën këmbëngulje.
« Befas, tufani i mad , I Njohur- i Panjohur, u sul /Rrugë pa rrugë në Shetitoren Dëshmorët e Kombit,/…Mijëra Të Njohur- Të Panjohur kanë braktisur kafkat/,Kafka të cara ngaku dalin të tjerë « Të Njohur – Të Panjohur/… »(f.18-19)
.Kthimi i kohés prapa, pra fyerja ose mos nderimi i Dijes, është sa i përkohshëm aq edhe i pamundur, sidomos në ditët tona.Andaj i thuhet Faustit nëpërmjet të Njeriut, personazh tiranas: « Kanë hobi që të djegin patjetër pelerinën tënde/Me shkëndijat e këpucëve gjatë gatifluturimit/…Tek ne e kanë lënë pa gojë Servantesin e gjorë/e kanë lënë të mbështillet atje né Spanjë e të mos/Pëshpërijë asnjë fjalë nga Bibla…» (36)
Këtu jepet donkishotizmi shqiptar në ekstrem, marrëzi totale, shkatërrime e krime, fyerje e Njeriut të Dijes,pra përdhunim i Librit dhe nderim i Armës….Një katarurë tiranase në arkitekturë, arsim, politikë, kulturë, marrdhëniet njerëzor saqë autori jep ankthin e tmerrin duke e quajtur këtë një skenar katovician,: »Vërdallepsemi në analet e Katovicës,/kësaj mbledhjeje me shkërdhatëri të famëshme.. »f.24.
Me të drejtën qé na jep e Vërteta, theksojmë se shoqëria njerëzore ,veç të tjerash ,në përbërje té saj ka dhe ka patur në vazhdimési shtresa ekstreme ,të cilat i kanë sjellë vetëm të këqija njeriut…
Ndaj autori pohon : « Fausti nuk éshté Hitleri »(13) ndërsa Partizani i Panjohur e akuzon dijetarin vetëm se është nga vendi i Hitlerit…Autori jep qartë idenë se një militant i verbër, produkt i ekstremizmit, éshtë njé mefistofel në minaturë, në këtë sy ai është njeriu më i përpunushëm nga politika e që në Tiranë janë të kudoshëm .
Të trondit vëzhgimi hyjnor i Faustit në diëlog me Njeriun, ku më tejë një grua në anën e Lanës mundohet të dënenocojë padrejtësins, më tejë Fituesi i famshëm i Ginesit (Saimir Strati) zbret nga dollari presidentin e Amerikës, duke vendosur Homerin si simbol të artit…Këtu shohim bindjen e autorit se arti është prioritet vendosës në zhvillimin e shoqërisë njerëzore, është Barka e Noes, për t’i dhënë shpëtimin…
*
Kërkon përgjigje pyetja: Pse zbriti nga qiejt Fausti, në Tiranë « me pelerinë të vjetër e të pluhurosur? »…Pse poeti thirri pikërisht Faustin, duke i dhënë statusin e të Dërguarit prej Zotit ?
….Dhe përgjigjen e këtyre pyetjeve e gjejmë po të studjojmë me kujdes këtë libër , një traktat sa artistik e poetik, aq filozofik në parametra që të nxisin , ku artisti i kërkon ndihmë Dijetarit për të nxjerrë shoqërinë nga kaosi si produkt i poltikës : « Sali, Fatos, Edi, Enver,/ Zog i arratisur, mbret pa kurorë…. /Bulkthat qëndisin tregime të gjata,të ngatërruara ,pa titull./ »(f11)
***
Fausti, Qentë dhe Margarita, dalin befas në faqet e fundit të librit.Një regjiment qenësh me rraca, ngjyra, sy të të gjitha llojeve i sulen për ta shqyer, për ta zhdukur në këtë tokë Njeriun e Dijes. « Një regjiment i pazakontë me qenër kthejnë sytë :të zez, të kaltër, të akullt, gri, paqësr,habishprehës, tëbues të tërbuar….me bebëza të formave të llojllojshme :katrore, trekëndore, ciindër, …me verdhërimë të dukëshme si të përfshirë në hepatitin kronik…Qen me emra mbetërish apo presidentësh….duke u përmbledhur e duke u stërzmadhuar në një simfoni me tinguj të mbledhur si helmi në gushën e gjrprit…që përmbajnë e zbrazin thirrjen e kryeturmës :Poshtë Fausti !….Ta largojmë Faustin !…Të na lërë të qetë në këtë hartë që gëlltit vetveten….I… »(f58)
Por befas «Faust !…. Një zë hyJnor përfshiu kryeqytetin…. ».(f.59)Ndërsa Fausti sa s’kapet nga dhëmbët e regjimentit shqyes, i vjen pranë zëri ëngjëllor i asaj që ka dashur, zëri i Margaritës.Natyisht e nis Zoti për të dërgurin e tij, për ta shpëtuar së bashku me tërë aktpadinë, që mundi të shkruaj, për tek Gjyqi i Qiejve.
E kush më shumë se Dashuria mund të shpëtojë Njeriun e Dijes, e për pasojë komunitetin njerëzor që ai ka marrë përsipër ta mjekojë ? »
….Kjo vepër e botuar në shumë gazeta brënda dhe jashtë Shqipërisë, në letër dhe Online, ka tërhequr vëmëndjen e mjaft personaliteteve të letrave të cilët e kanë vlerësuar atë si Ardian Kycyku, Visar Zhiti, Laureta Petoshati, Kozeta Zylo, Blerina Shalari, Rashela Hoxha, Rita Hoxha, Dalan Luzaj etj, Kam bindjen se është ndër veprat më të arrira bashkëkohore e që duhet vëmëndj e duhur ndaj saj.
Tiranë , shtator 2014

RRETH DEKLARATËS TË FORTË TË ARMEND ZEMAJT DEPUTET I LDK-SË, ME VËLLAIN ZYRTAR TË LARTË NË ADMINISTRATËN THAÇI/
Nga ELIDA BUÇPAPAJ/
rmend Zemaj, deputet i LDK-së dhe nipi i Kolonel Tahir Zemajt dje lëshoi një deklaratë shumë të fortë ku midis të tjerave tha se nuk voton as për kryeministër Haradinajn dhe as për kryeministër Hashim Thaçin. Në raport me Haradinajn, deklarata e Zemajt, ishte insinuese. Lidhet me vrasjen e Tahir Zemajt.
Ne e nderojmë veprën dhe kujtimin e Tahir Zemajt. E kemi njohur personalisht, kemi biseduar me të, na vinte në redaksinë e Bota Sot në Zyrih, na përshëndeste për guximin tonë. Se si e shqiptonim të vërtetën. Që kur dora kriminale kreu vrasjet makabre, ne kemi kërkuar zbardhjen e krimit të trefishtë. Por kjo vrasje edhe sot e kësaj dite ka mbetur në terr. Institucionet e Kosovës dalë nga PDK dhe LDK e kanë patur kohën e mjaftueshme të hedhin dritë ndaj të gjitha vrasjeve politike. Po asnjëra palë nuk e ka bërë. Tani pritet një gjykatë speciale të hetojë për këto krime, që do të nisë punën vitin që vjen.
A nuk është e turpshme kjo për pushtatarët e Kosovës? Por më të turpshme dhe më të papranushme janë spekulimet dhe manipulimet me autorësinë e vrasjeve.
Deklarata e deputetit Armend Zemaj, se ai do të votojë kundër Haradinajt, bie ndesh me qëndrimin e partisë, dmth LDK-së, e cila e ka kandiduar Zemajn si deputet. LDK e ka shpallur se e pranon si kryeministër kandidaturën e Ramush Haradinajt. Ky është qëndrim i përbashkët i LAN-it. Edhe i VV.
Ndërkohë deklarata e Armend Zemajt u prit shumë mirë nga kriptothaçistat brenda dhe jashtë LDK-së. Kriptothaçizmi përfaqëson segmentin që mbështet Thaçin. Që prej kohës së Sejdiut. Thaçi i mbështet kriptothaçistat me privilegje dhe ata ia shpërblejnë me mbështetje, por jo nën dritën e diellit, sepse në publik betohen rrejshëm se janë me LDK dhe kundër Thaçit, por si uritha. Në politikën shqiptare klientelizmi dhe nepotizmi janë plagë të sistemit. Kriptothaçizmi është shprehje e klientelizmit.
Disa ditë më parë, LDK-ja doli me deklaratën përgënjeshtruese, ndaj zërave dhe lajmeve se brenda LDK-së ka një „kolonë të pestë“ që të votonte apo kalonte me Hashim Thaçin.
Tani na doli Armend Zemaj.
Ai i kundërvihet hapur qëndrimit politik të LDK-së, ndërkohë që pjesa e deklaratës ku Armend Zemaj thotë se do të votonte edhe kundër Thaçit të paktën bie erë demagogji. Sepse vëllai i Armendit, Astrit Zemaj është Këshilltar dhe Drejtues i Misionit Konsullor i Republikës së Kosovës në Frankfurt am Main në Gjermani.
Çka do të thotë se Astrit Zemaj është nëpunës i lartë publik i administratës të Hashim Thaçit, ndërsa Armend Zemaj, vëllai i tij është deputet i LDK-së.

Që Astrit Zemaj vazhdon punën e diplomatit të Kosovës nën administratën e Hashim Thaçit, kjo do të thotë se ky zyrtar i lartë ka gëzuar besimin e plotë të ish-kryeministrit të Kosovës. Pa asnjë pikë dyshimi.
Në Konfederatën helvetike, Kosova ka ambasadën dhe dy konsullata, por aty nuk punon asnjë diplomat që të jetë simpatizant i LDK-së. Simpatizantët, përkrahësit dhe anëtarësia e LDK-së janë plotësisht të përjashtuar nga protokolli diplomatik i ambasadës dhe konsullatave të Kosovës.
Në këtë kontekst, deklarata e Armend Zemajt nuk ka tingull fair. Nga njëra anë Armend Zemaj del kundër qëndrimit të partisë së tij, LDK-së e cila i ka dhënë besimin dhe e ka kandiduar për deputet të saj dhe nga ana tjetër vëllai i tij, është zyrtar i lartë publik i Hashim Thaçit.

Nga Ilir Levonja/Florida/
Në fakt janë djem të një province me emrin Tiranë. Më shau nga pas, më shau nga mamaja, më shau nga motra. Nga ana tjetër një bankë botërore akordon 150 million ndihmë në kredi. Dhe, çuditërisht, emetohet në krye të shumë gazetave, si një lajm I gëzueshëm. Që do të thotë borxh. Një lloj borxhi që kthehet I trefishuar. (E kemi konsumuar një herë këtë.) Madje një nga arsyet e shumta që I urrejnë çiftutët, është edhe fakti se ata shpikën biznesin e parasë. Pranverën e interesit. Kjo ishte dhe mbeti zotësia e tyre. Nga ana tjetër pavarsisht të mirave dhe të këqijave, vetë çifutët e thonë që mjerë kush lundron në Pranverën e interesit banker. Aty momentalisht po vozit edhe Shqipëria. Megjithatë burrat e shtetit tim, nuk I japin rëndësi faktit se kur, se qysh, se a do mundemi ta kthejmë mbrapa këtë borxh, në vlerën reale të interesit. Pa shitur, pa u shitur. Pa u blerë nga të huajt. Pa ripërjetuar Greqinë. Shto edhe kompontetët e tjerë, si taksa e kredisë, gjëra këto të një huamarrje. Më shau nga mamaja, më shau nga motra. Këtej, i nxjerrin mamatë në ceremoni papale. Mamaja është e shenjtë sa për tua thënë të tjerëve. Jo, se është e tillë. Motra është e shenjtë, sa për tu mburrur, jo se vërtet na dhimbset. Vëllai objekt muzeal, jo se na e do ënda. E vërteta, qëndron tek shihemi në gjyq. Megjithatë shown e kanë në dorë burrat e shtetit. Më shau nga mamaja, më shau nga motra, nga gruaja. Më shau prapa krahëve.
Sot Europa ngriu zgjerimin. Jemi disa vende. Dhe që të gjithë I përkasim Ballkanit Perëndimor të saj. Jemi një lloj prerje. Aq sa për pasojë, të tillë kemi dhe urrejtjen për njëri-tjetrin. Kjo ka domethënien, se të gjithë ne, ballkanasit perëndimorë, përfshi këtu edhe Greqinë një anëtare prej kohësh, e duam Europën për të përfituar, jo se ndihemi Europianë.
Krahas retorikës, Rama është rrugaç, kështu, ashtu; I tillë me ne, I tillë me ata të vetët…, që nuk ia vlen fare pasi shqiptarët e njohin Kryeministrin e tyre. Ia dine bëmat dhe batuat. Eshtë e udhës të shpjegohet pranvera e interesit të borxheve.
Kurse Ristani, nëse ka bërë burg dhe ka marrë pafajsi, ashtu si të tjerët, opozitarë e pozitarë, nuk ka asgjë të keqe. Nëse ndihet I pa fajshëm, nuk ka pse ankohet se më shau nga prapa, më shau nga mamaja. Bëjeni haptas, pranojeni . Ose pastroni partite, që të pastrohet Kuvendi, e kështu me radhë. Eshtë për të ardhur keq, që quani paudhësitë e njëri-tjetrit krime të rënda shoqërore, në një sistem demokratit…, kur janë harrur krimet e vërteta të një diktature.
Po kësi punë, duan burra shteti, jo nga ata që thonë, më shau nga mamaja, më shau nga prapa.

By: Bajram Shala/
ErmiraBabamusta will receive the White House national award, the President’s Volunteer Service Award, during National Volunteer Week, 2014. The award was created from the White House to honor those exceptional individuals who live a life of service and inspire others to make positive change around the world.
The President’s National Service Program was established in 2003 by the President’s Council on Service and Civic Participation (the Council). The Council is a federal agency that helps build and strengthen the American nation through the works of AmeriCorps, VISTSA, FEMA Corps, Senior Corps, etc. The award has been presented annually to recognize those who have made outstanding contributions to the community, who serve the national interests of the United States for world peace, community building, cultural and civicengagement.
“My Administration is dedicated to engaging Americans through service. Through the Corporation for National and Community Service, we administer programs like AmeriCorps and Senior Corps, and we have designed innovative initiatives such as School Turnaround AmeriCorps and VetSuccess AmeriCorps. In giving their time and talent, our volunteers can learn new skills and focus their vision, energy, and passion on projects ranging from improving disaster relief, delivering better education, and assisting returning veterans and military families. And by establishing the Task Force on Expanding National Service, we are creating new opportunities to support our communities through service,” said President Barack Obama during the presidential proclamation of National Volunteer Week.
ErmiraBabamusta is aleader in the peace and democracy movement. During her work at the United Nations Department of Peacekeeping Operations, she advocated for human rights and created strategic plans for the UN field missions. As a community outreach and capacity building coordinator to the AmeriCorps in New York,Ermira organized emergency preparedness and homeland security activities, in collaboration with the Red Cross, NYPD and the Department of Homeland Security. She continued her diplomatic and foreign affairs work while working at the United States Congress and for the Obama Administration. Recently Ermira worked as a regional director for Borgen Project, and fundraised for Charity Miles,the World Food Programme, the UN Foundation – Girl UP, and the Wounded Warrior Project.
ErmiraBabamusta has received numerous awards throughout her career, including the Woman of Courage Award by Kessel Peace Institute; recognition from Congressman Mark Kennedy to ErmiraBabamustafor furthering America’s diplomacy and to her father, NekiBabamusta, for building democracy between Europe and the US; and the Humanitarian Award by US Congress in 2013, for her efforts in Kosovo and strengthening the American-Albanian ties.

Njoftohet Kominuteti Shqiptar në New York e rrethina se Ditën e Shtunë, 4 Tetor, ora 10 para dite, do të celet Shkolla Shqipe në Bronx.
Pranohen fëmijë nga mosha 7-14 vjec
Shkolla ndodhet në adresën:
Bronx Community
South Hall- Room 308
2155 University Avenue
Bronx, NY 10453
Telefoni i Shkollës:347–316-6686
Për më shumë telefononi: Gjergj Dedvukaj (914) 582-3985
Mustafë Qosja- Tel- 423-747-5100

Nga Fahri Xharra/
“Do të shetisim pak nëpër “Arnautlëk”,dhe t`i kujtojmë do toka mbi të cilat dikur flitej shqip ,frymohej shqip dhe jetohej shqip. Në mes të Prishtinës dhe Nishit (Nisusit ) dhe në perëndim të Leskovcit është një tokë që edhe sot, quhet Klaiqi që sot jetojnë jetojnë serbët dhe i thonë Serbi. Është vetëm një pjesë nga pjesa e madhe deri te Molla e Kuqe ,ku dikur flitej dhe jetohej shqip.
Nuk e kam për qëllim që me anën e këtij shkrimi që t`i lypi dikujt diçka ,por vetëm t`a bëjë të dijtur se dikur e jo fort largë në kohë, ishim ne aty. Na dogjën aso kohe, na shkrumbuan ,na vranë dhe vetëm dikush mundi mundi të ikë e të shpëton vetëm shpirtin e thatë. Toka të djegura e të përclluara mbetën vetëm ..Rritje me dhunë e hisës së tyre në dëm të pariparueshëm të Arbanasëve.
Ishim Arnaut atëherë. Edhe pse frymonim shqip , Evropa na njifte vetëm si Arnaut . S`ka gjë të keqe pse ishim arnaut , por bota nuk e dinte se mbas këtij emri janë Shqiptarët. “ Evropa alarmohej se po liroheshin tokat nga turqit”. Ishte viti 1877 . Evropës i vinte fllad se serbët po e kryejnë një mision të mirë të pastrimit të Evropës nga Turqit . Ishte plan ky , plan i mbrapshtë në marrëveshje në mes turkut e serbit,kurse shqipëtari ende nuk kishte gojë. Nuk kishte gojë sepse nuk donte të shkëputej pak dhe një herë e përgjithmonë nga robërija shumë shekullore. “ (fxh Toka e djegur, shpirti i përvëluar…. – Fahri Xharra )
“Ç’janë k’to shpi pa tymue
Muhaxhirët i kanë lshue
N’kohë t’shtira tuj udhëtue
Pleq e fëmij për mej pshtue “… nga kënga e muhaxherëve të ikur nga fshati Klaiqi.”( të mbledhuara nga z, Rifat Klaiqi )
Që nga viti 1833 kur Serbia kishte fituar autonomi kulturore nga Perandoria Otomane, kishte filluar planet jo vetëm për pushtimin e tokave shqiptare, por edhe për zhdukjen e tyre nga faqja e dheut. “Naçertanija” e Ilija Garashaninit ishte një platformë dhe program për dëbimin e shqiptarëve nga trojet e veta. Ky program ishte konstruktuar në vitin 1844, ndërkohë që ishte realizuar gjatë dhjetorit 1877 dhe janarit 1878. Gjatë kësaj kohe, të gjitha faktet historike thonë se janë përzënë nga trojet shekullore afro 700 vendbanime. Trojet shqiptare nuk kishin pësuar tragjedi më të madhe dhe kaq ngushtim të hapësirës gjeografike, askurrë më parë.
“Shqiptarët në ato vise ishin vendas, që dëshmohet edhe në dokumentet e hershme. Në “Regjistrimin turk të vitit l455 “, banorë të fshatit Gjelekarë ishin njëfarë Branku i biri i Berishës dhe Radonja gjithashtu i biri i Berishës. Edhe në Gërbac përmenden Vlladko Arbanas dhe Novaku i biri i Arbanasit. Edhe në ditët e sotme ekzistojnë fshati Arbanash dhe Arbanashka në rrethin e Prokuples……( nga Rifat Klaiqi )
Klaiqi është një fshat që gjendet në Komunën e Lebanës, 25 kilometra larg kufirit Kosovë -Serbi, saktësisht larg vendbanimit të dytë të familjes sime, Kikës.
Para shpërnguljes së banorëve, Klaiqi kishte më shumë se 80 shtëpi. Ka qenë i pasur dhe mjaft i zhvilluar për shkak të tokës pjellore. Më 1860 nga fshati janë shpërngulur disa familje, si Kokajt, të vendosur në Malësi të Karadakut. Mjerisht…, afërsisht së bashku me 700 vendbanime të tjera ishte detyruar nga regjimi serb i kohës, 1877-78, të shpërngulej nga trojet stërgjyshore. Ndërkaq, në këta dy vjet të vështirë të shpërnguljes masive, nga Klaiqi kanë dalë më shumë se 79 familje. Vetëm në Poliçkë janë vendosur 16 familje, në Desivojcë 4 , në Marocë afër Poliçkës 3 , në Gmicë 3, në Svircë 6, në Gjilan 10, në Laçiç 3, në Velegllavë 2, në Tygjec 5, në Shqipëri 5, dhe në Runikë të Drenicës 1 familje. Familjet pastaj janë zgjeruar, kështu që janë vendosur të jetojnë edhe në shumë vendbanime të tjera, kryesisht urbane. Do përmendur këtu që ende ka toponimi shqipe në këtë fshat, si Latifova Livada (Livadhi i Latifit), etj. Fshati ka qenë pothuajse i pari që ishte kolonizuar nga serbët për faktin se ishte ndër më pjellorët në këto anë.(shënime familjare të Klaiqëve )Me mijëra libra,dhe përkthime të atyre librave në shumë gjuhë të Evropë janë shkruar nga serbët për ato toka , Janë shkruar dhe Evropa lexon ,e libri mbetët . E me librin edhe gënjeshtra serbe. Shqiptarët nuk i lernin tokat nga dëshira por nga dhuna ,nga masakrat e nga vrasjet.Toka e djegur dhe shpirti i përvëluar i shqiptarit që vazhdimisht i duhej të lëvizte të ikëte që vetëm e vetëm të shpëtojë shipirtin e shkallmuar dhe të riçelë si lulja e humbur nëpër tokat e huaja. I përndjekur gjithëmonë.
Po sigurisht që ishte vend i mjerë se aty ishin takuar njeriu me bishën,dashurija me urrejtjen, i pafajshmi me krimin,bukurija me shëmtinë,fëmijtë dhe të palindurit me vrasësit,errësira me dritën. E ne ende heshtim….
“Ohh… muhaxhirët o bre kah po shkojnë, Dru e gurë o bre ç’po vajtojnë,Bari n’tokë o bre s’po mbin, muhaxhirët kanë marrë dynjanë n’sy Vdesin n’borë e vdesin n’shi, Vdesin pleq o bre vdesin t’ti Vdesin gra e vdesin fëmijë. Muhaxhirët bre kah po shkojnë ,Për ta malet po vajtojnë,buk pa hangër e ujë pa pi, Kanë marrë udhën për Shqipni, Udhën e gjatë o bre për Turki, oh kush njeh Zot, Muhaxhirëve konak iu ban, Muhaxhirët brenda i shtin,””
Fahri Xharra,
29.09.14. Gjakovë

Pervec gazetarise, Fiqiri SHAHINLLARI është autor i librave: “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
Nga Raimonda MOISIU/
Ka lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945.Eshtë një fshat i spikatur për traditat atdhetare, intelektuale e patriotike, bashkëfshatar i avokatit e shkrimtari Kristo Floqi . Shkollën fillore e kreu në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e
Korçës. Në ato vite, aktivizohet në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, gazetari dhe publicisti Fiqri Shahinllari vazhdon studimet dhe diplomohet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor). Njëkohësisht, në atë kohë, krahas saj ndiqte degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i mbaroi në vitin 1968. Në vjeshtën e atij viti emërohet redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi” përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”. Me pas transferohet në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit Gjatë viteve të punës në shtyp, ka lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe publicistikës. Ka qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë. Aktualisht, është anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists) Që nga viti 2003, jeton familjarisht në Vashington DC, pranë fëmijëve. Ka botuar libra publicistikë, artikuj të shumtë në shypin e kohës.Eshtë autor i “Jeta ime, disa kujtime”,Studimin shkencor ” Brega dhe shpresa” librat ”Lis ne shkëmb” , “Kushtrimi i gjakut”. “Seriozitet me buzeqeshje”, “gjaku i Trendafilit”, “Brezargjendta dhe Dushklisi i shenjte” dhe i fundit” Dhembi”/
-Z.Shahillnari,para së gjithash, ju falënderoj shumë për kohën tuaj të vlefshme që ia kushtoni intervistës . E, pra, pyetja e parë, që unëdëshiroj t’u bëj, është: Jeni publicist dhe intelektual. Çfarë përgjegjësie ndjeni ju, në një vend si Shqipëria?
-Oh, qe me pyetjen e parë e nise me “përgjegjësi”… Si të të them?Kam qenë gazetar edhe në sistemin diktatorial edhe në demokraci. Jam përpjekur të bëja detyrën në mënyrën më të mirë të mundshme. Brenda kornizes, që lejonte koha, synoja të prekja “telat e zemrës” te lexuesit e gazetës “Bashkimi”, ku unë punoja. Tani, kur kam marrë rrugën e pleqërisë, përgjegjësia ime si gazetar evidentohet lehtë: Mund të shkruaja më shumë kritika, fejtone, vëzhgime etj, edhe pse kudo te rrethonte ndrydhja e autocensura. Unë e dija se, ashtu si relievi, edhe shoqëria shqiptare është shumë e larmishme.Ka njerëz, që kanë etje për të vërtetën, por ka edhe “roje”, që këtë të vërtetë nuk e lenë të dalë jashtë.
Koha dhe sistemi nuk kthehen prapa, por ama me mendje mund të hysh brenda dhe të gjykosh punën tënde, atë që ke bërë dhe atë që duhej të bëje. Natyrisht, me shkrime gazete nuk mund ta rrëzoje sistemin, por në një formë ose tjetrën mund të sinjlizonje lart udhëheqjen, duke u treguar se, fjala vjen, si mund ta realizonin normën kooperativistët dhe punëtorët e tjerë të bujqësisë, të cilët e bënin tokën qilizëm me bel dhe hanin bukë me sherbet(ujë me sheqer, të përzjerë me narden). Si mund t’u tufëzoheshin delet lumjanëve, kur këto bagëti të imta ata i kishin “fabrika” qumështi e leshi dhe, bile, ata këto bagëti i vlerësonin edhe si “doktorë”?
Si intelektual, përgjegjësia ime vetjake bëhet “pronë” e përbashkët e të gjithë intelektualëve tejërë shqiptarë, të cilët nuk u lodhën kurrë së menduari e punuari për lartësimin e ndërtesës së ëndërruar.Por ajo, tashmë, është rrëzuar tërësisht, duke sjellë njëkohësisht zhgënjime të mëdha.Pra, si intelektual jam edhe unë “bashkëfajtor dhe bashkëvuajtës”.
- Mund të na tregoni diçka rreth vetes suaj, arsimimit, për interesat dhe përvojat e punës, në të kaluarën?
-Kam lindur në fshatin Floq të Korçës, më 14 qershor 1945. Shkollën fillore e kreva në vendlindje, kurse shtatëvjecaren në Kamenicë dhe të mesmen në qytetin e Korçës. Në ato vite, jam aktivizuar në rrethet kulturore e letrare, duke shkruar në gazetat “Pionieri” e “Zëri i Rinisë”. Më tej, i vazhdova studimet në Institutin e Lartë Shtetëror të Bujqësisë (sot: Universiteti Bujqësor), për katër vjet e gjysëm. Njëkohësisht, në atë kohë, ndiqja pasditeve, në dy vjet radhazi, degën e gazetarisë, në Fakultetin Juridik të Universitetit të Tiranës. Studimet e larta i kreva në vitin 1968.Në vjeshtën e atij viti u emërova redaktor në gazetën e përditshme “Bashkimi”.Aty isha i ngarkuar me çështjet e fshatit e të bujqësisë dhe bëja pjesë në kolegjiumin e redaksisë.
Në këtë gazetë e vazhdova punën deri në vitin 1985, kur më caktuan përgjegjës në revistën mujore “Bujqësia Shqiptare”.Pas dhjetë vjetësh, pra kur në Shqipëri përjetonim proceset demokratike, më transferuan në Ministrinë e Bujqësisë e Ushqimit.Me nismën time, ai dikaster botoi “Buletinin Informativ” për shoqatat e përdorimit të ujit.
Gjatë viteve të punës në shtyp, kam lëvruar të gjitha gjinitë e gazetarisë dhe të publicistikës.Po kështu, kam qenë një ndër krijuesit e Shoqatës së Gazetarëve Shqiptarë të Bujqësisë.Aktualisht, jam anëtar IFAJ (International Federation of Agricultural Journalists).
Që nga viti 2003, jetoj familjarisht në Vashington DC, ku janë me punë dhe djali e vajza jonë.
- Nga jetëshkrimi tuaj kuptojmë se kini botuar disa libra. Ç’mund të na thoni përkitazi me tematikën dhe ngjarjet e figurat, që jupërshkruani, për të publikuar punën dhe veprën e tyre?
-Siç thashë, e gjithë veprimtaria ime është gazetaria. Libra let5rare kam shkruar pak. Ca të botuara, ca të pa botuara. Në vitin 1970 përgatita një vëllim me tregime, me titullin: “Tregimet e Rinisë”. Atë vëllim nuk e çova për botim.Nuk isha i bindur, nëse kisha “qullosur” gjë. Atë vëllim e kam të shkruar me makinë shkrimi” Oliveti”,por kam “frikë” t’i hedh ndonjë sy. E di që e kam shkruar “me zë të ulët”. Them me vete: “Sikur të kenë sy ato fletë të zverdhura nga koha, me siguri, do të shikonin fytyrën time të bërë lulëkuq nga turpi. Kam frikë se do t’i marr tregimet e do t’i hedh në kosh. Pra, le të “flenë” në paqe, atje ku janë, në sirtar!
Shumë kohë më vonë, në vitin 2002 përgatita studimin me titull: “Brenga dhe Shpresa”, ku, siç duket edhe nga titulli, përshkruhet brenga e fshatarësisë, nga që u prishën kooperativat dhe ndermarrjet bujqësore, pas vitit 1990 dhe, gjithashtu, shpresa që u lindi atyre për ndërtimin e kapitalizmit në fshat.
Edhe ky studim ndodhet ne sirtar, për mungesë fondesh për botimin e tij. Nga viti 2005 deri në vitin 2013, kam botuar disa libra: njëri me titullin : “Jeta ime, disa kujtime”, tjetri ”Lis ne shkëmb” deri tek d i fundit “Dhembi””. Tematika e “Lisit…”është malli për vendlindjen.Atje përshkruhen, veç të tjerave, figura të spikatura e atdhetare, si Rushan Beu, i cili ishte mik shtëpie i Qemal Ataturkut, avokati e shkrimtari Kristo Floqi e vëllai i tij Thanas Floqi, ish-firmëtari i aktit historik të Shpalljes së Pavarësisë më vitin 1912, në Vlorë.
“Kushtrimi i gjakut”, në një farë mënyre, mbështet idenë e Xhek Londonit, i cili shkruan se kushtrimi i gjakut është kushtrimi më i fortë.Në qendër të librit është një fis i tërë, ai i Iljazëve, në fshatin Boshanj të Kolonjës, fis patriotësh e të fisshëm, me njerëz krenarë, por edhe fis hallemadh. Një pjesëtar i tij, Muharremi u anatemua dhe u burgos dy herë në sistemin komunist. Pjesa e dytë e këtij libri ka edhe shkrime gazetareske, po edhe nje tregim, që së bashku lidhen organikisht me titullin e librit.Te mos zgjatem per librat e tjere se merzisim lexuesit.
- Ju lutem, na tregoni diçka më tepër për punën e botimet tuaja . Si arritët të përuroni dy libra brenda vitit 2010?
Jo, e kini gabim.Në shtator të vitit 2010 kam botuar vetëm librin “Kushtrimi I gjakut”, i cili, si ide, lindi befasisht.Në fillim të korrikut 2010, më takoi një i njohuri im dhe më propozoi që të shkruaja një monografi letrare për fisin dhe familjen e tij e sidomos për të atin, Muharremin. Ku më rrihte mua mendja dhe ku e kishte hallin ky, Tekiu. “Hane Shan, hane Bagdat!”-thashë me vete.Sepse unë isha përgatitur të botoja një vëllim me tregime, që i kisha shkruar në Amerikë.Më duhej të hidhja në letër edhe nja dy-tre tregime, që më lëviznin nëpër kthinat e kujtesës sime dhe pastaj, me të parë, me të bërë, mund të gjeja ndonjë sponsor. Fitoi propozimi i mikut tim. Ti e di, Monda, se e provon vetë “histerinë” e krijimit letrar.Kur të kap “amoku” krijues, s’di ku të futesh. O i hedh në letër ato, që të lëvrijnë në tru, o rashë e vdiqa, ndryshe të prishet rehati e s’të kapë as gjumi. Në krye të tre muajve, u shkrua monografia që ze më shumë se gjysmën e librit, prej dyqind e ca faqesh.Kusuri u plotësua me disa shkrime të tjerë, që lidhen, siç e thashë, organikisht me shkrimin kryesor.
Vëllimi me tregime po preiste sponsorin. Po preste edhe titullin përfundimtar I cili me vone u quajt: ” Seriozitet me buzeqeshje” me te cilin lexuesi i interesuar eshte njohor tashme.
-Le të kthehemi pas në kohë: Si nisët të publikoni në shyp? Cili ka qenë shkrimi i parë në fushën tuaj të gazetarisë?Po më pas, sie vazhduat këtë udhë të bukur?
-Shkrimi im i parë u botua në gazetën “Pionieri”, kur edhe vetë isha pionier në shtatëvjecare. Titulli nuk më kujtohet, por bënte fjalë për vështirësitë e udhëtimit të nxënësve nga një fshat në tjetrin, në dimër e verë, kur nëpër korije ulërinin ujqërit.Më pas, fillova të shkruaja ndonjë shkrim në “Zërin e Rinisë” dhe ende më pas “Bashkimi”, kur isha student dhe ku, me në fund, pas studimeve të larta, u emërova redaktor në këtë gazetë.
-Kur e kuptuat se publicistika ishte pasioni juaj? Vetëm se pëlqenit të shkruani?Cilat kanë qenë revistat më të pëlqyerat për tëbashkëpunuar dhe pse?
-As që bëhej fjalë të kuptoja unë në moshën e adoleshencës, kur shkrova një poezi, kushtuar fshatit tim te lindjes, të pikasja brenda vetes se pasioni im kishte qenë publicistika. Ajo poezi humbi në kutitnë e postës. Humbi edhe kujtesa ime për vargjet e saj! Hë, po, tani mund të them se, që atëherë, paska lindur pasioni im për të shkruar.Ky pasion ushqehej, doemos, nga leximi. Vitet e fëmijërisë përcaktojnë jetën e mëvonëshme.
-Cili është libri i pare, që ke lexuar?
-”Udhëtimet e Guliverit”.E lexoja nën dritën e zbehtë të llampës me vajguri në fshat,me padurim ngulmues. Më merrte me zor ime më e më çonte në shtart për të fjetur.
-Po filmi i pare, cili ka qënë?
-Para se të flas për filmin e pare që kam parë, më lejo ta çoj më tej etjen për lexim. Si në vegjëli, ashtu edhe në rini, leximi më ka sjellë kënaqësi me konture vuajtjeje. Leximi nën dritën e llampës me vajguri, nga padurimi për ta përfunduar librin që ty të pëlqen, ngjet si dy pika uji, me padurimin për ta lexuar sa më shpejt një liber që të rrëmben, edhe pse e lexon nën dritat elektrike ose nën llampat me neon. Po të jap një fakt, që sapo m’u kujtua: Kur isha student, po lexoja “Konti i Monte Kristos”. Sapo kisha përfunduar vëllimin e parë, e fillova të dytin. Në konvikt krevatet i kishim tip marinari. Ushqimin e hanim me lata, që ishte një bllok i vogël me fletë e çdo fletë shënonte: Mëngjes, Drekë, Darkë. Një mëngjes ia dhashë latën një shokut tim dhe iu luta që të ma sillte racionin në dhome, “sepse isha mjaft i sëmurë”. Shoku im e besoi gënjeshtën dhe bëri siç i thashë unë. Kuptohet që edhe në leksion nuk shkova atë ditë. Kështu bëra edhe për drekën edhe për darkën.Rreth orës 10 të mbrëmjes e përfundova leximin e vëllimit të dytë të veprës.Kur më vunë re shokët me sytë pufka e të kuq dhe kur më panë që më merreshin këmbët, kur shkova në tualet, ata u shqetësuan shumë. Kujtuan, të shkretët, se unë vërtet isha i sëmurë…
Ju pyetët nëse e mbaj mend filmin e parë. Po e mbaj mend. Është si dashuria e parë. Ka qenë filmi: “Beu dhe Argati”, një film sovjetik, që u shfaq me kinema ambulante. Ekrani ishte një copë beze e bardhë, varur në një nga faqet e jashtme të murit të shkollës dhe “karriket” ishin tufat e kashtës, shtruar në sheshin e fshatit. U magjepsa me magjinë e kinemasë!
Për të vazhduar përgjigjet e pyetjes, po u them se revistat, që më pëlqenin atëherë ishin:”Ylli”, “Hosteni” dhe “Nëndori”. Dy të parat ishin të ilustruara, kurse “Nëndori” më tërhiqte, sepse atje gjeja tregime e novela nga shkrimtarët tanë, por edhe klasikët e letërsisë botërore.Në këto revista gjeja letërsi të mirëfilltë. Me “Yllin” dhe “Hostenin” kam bashkëpunuar, duke shkruar shkrime, kurse në “Nëndori”, jo. Shkrimet e mija në këto revista ma plotësonin ndonjë boshllëk shpirtëror, që ndieja në gazetën” Bashkimi”, pasi kjo e fundit nuk ishte gazetë latrare. Ajo “kërkonte” nga unë shkrime të shpeshta për të pasqyruar punën, që bëhej në fshat dhe me “boshtin ideologjik” brenda.
- Si publicist dhe gazetar, a keni ndjerë ndonjëherë shqetësime, ankth apo pasiguri?
-Të jesh gazetar, do të thotë t’i provosh të trija ndiesitë. Edhe shqetësimin edhe ankthin edhe pasigurinë.Dhe kjo, sidomos, në diktaturë, por edhe në demokraci.Më lejoni ta ilustroj këtë pohim edhe me ndonjë fakt konkret nga përvoja ime.Shkruhej apo redaktohej shkrimi.Të nesërmen dilte gazeta. Ti rrije tërë sy e veshë: ç’ do të thonë ata lart, në Komitetin Qendror të Partisë? Në një rast, mua më doli “bardho”, në tjetrin rast “zezo”. Në shkrimin me titull: “Dinë të marrin evidenca, por nuk dinë të merren me ato”, kritikoja Komitetin Ekzekutiv të Vlorës. U botua në faqen e parë, në vend të kryeartikullit. Përveç qejfmbetjes së drejtuesve të Vlorës, nuk më thanë gjë “ata lart”. Pas dy muajsh, shkrimi u vlerësua me çmim nga një konkurs gazetarie. Shkrimi tjetër, me titull: “Shkakun, jo pasojën” ishte bërë objekt diskutimi në drejtorinë e shtypit të Komitetit Qendror. Nuk u morën masa ndaj meje, por më thanë që, herë tjetër, të isha më i kujdesshëm!
Në kohën, kur drejtoja revistën “Bujqësia Shqiptare”, udhëzova piktorin që në kopërtinën e parë të vendosej fotoja e një fermeri, duke korruar jonxhë me kosë, në tokën e vet. Ndërsa sipër, në cep të kësaj kopertine, duhej të vendosej fotoja e nje traktori me rrota “John Deere”, të cilët, siç isha informuar, do të vinin së shpejti, dhuratë nga SHBA. Doli revista. Dikush nga drejtuesit e Ministrisë së Bujqësisë dhe Ushqimit kishte thënë: “Fiqiriu duhet të ketë kujdes. Nuk duhet ta nxijë realitetin demokratik!”
Sa e degjova këtë sinjalizim, të këtij “ideatori demokratik”, nuk më mbante vendi. Pa e zgjatur, për dhjetë minuta, arrita në Ministri. I thashë zyrtarit të lartë se çdo punë ka të zotin e vet dhe vazhdova: ”Paraqitja grafike e kopertinës flet qartë: sot me kosë, nesër me mekanikë. Dhe, kjo e nesërme, ja tek është në horizont, po lind në krye të faqes”.
“Nuk e kam thënë me atë qëllim. Të kanë informuar gabim!”,- u mundua të shfajsohej zyrtari dhe, në çast, porositi dy kafe…

-Kush u ka mbështetur shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme studimore, shkencore ,publicistike dhe letrare?

-Miqtë e mij. Në fillim, drejtori i shkollës në Kamenicë, Xhuvi Pelteku më nxiti të hartoja një kumtesë për natyralistët e rinj, lidhur me krijimin e kopshtit botanik të shkollës.Ajo kumtesë më solli në Tiranë, në maj të vitit 1959, si përfaqësues i shkollës sonë, në takimin me natyralistët e rinj të Shqipërisë.Ato ditë, kemi mbjellë edhe drurë pyjorë në kodrat e Liqenit Artificial të Tiranës.Po në Kamenicë, Franklin Xega më nxiste të lexoja letërsi. Në shkollën e mesme, Kristaq George, mësuesi i letërsisë dhe, më vonë, pedagoget e mi në gazetari: Fiqiri Vogli, Dritëro Agolli, Marash Hajati, Vangjush Gambeta e Vangjush Zallëmi, Zihni Reso etj. Në fillim, në gazetë më ka mbështetur shumë Kozma Skarco, Fiqiri Vogli, Napoleon Roshi, Milto Ferro etj.
-Cilët shokë e shoqe ke patur në shkollën e gazetarisë?
-Xhevahir Spahiun, Spiro Deden, Kozeta Mamaqin, Faik Ballancën, Gaqo Bushakën, Astrit Karadakun e plot të tjerë.
-Takoheni shpesh?
-Shpesh jo, por me raste takohemi e çmallemi. Tani jemi bërë pothuaj të gjithë gjyshër.Meqë erdhi fjala, dua të veçoj një takim të rastësishëm me Kozeta Mamaqin.I kujtova asaj se, kur lindi djalin e parë, unë i shkova për ta uruar në Durrës, në redaksinë e gazetës lokale “Adriatiku”, ku ajo punonte.
- Si një intelektual dhe publicist, çfarë përgjegjësie ndjeni ju ndaj mërgimit të inteligjencis shqiptare?
-Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje paksa të zorshme, un dua të sjell në vëmendjen tuaj një bisedë, që kam bërë para disa ditëve. Isha unë dhe dy miqtë e mij: Inxhinieri hidroteknik Avni Dervishi, aktualisht kryetar i Entit Rregullator të Ujit dhe inxhinieri i pyjeve Haki Kola, që punon në Prishtinë, në një projekt të SNV-së. Fjala nxori fjalën dhe si përfundim të asaj bisede, në përgjigje te pyetjes që më bëtë, po u them se, në këtë rast, nuk është fjala për përgjegjësinë, që duhet të mbajnë intelktualët dhe publicistët shqipëtarë, lidhur me mërgimin e inteligjecës shqiptare ose, e thënë ndryshe, me rrjedhjen e trurit.Shumë, shumë mund të them se ndiej keqardhje.Thuhet se, nëse Francës i ikin njëmijë njerëzit më të mënçur, ajo nuk mund të quhet Francë.Edhe pse kjo shprehje ka domethënjen e vet për Francën, ne në Shqipëri duhet të jemi optimistë dhe unë jam një nga ata, që e shikoj “gotën” gjysëm plot edhe në këtë drejtim. Se, në fund të fundit, intelektualët shqipëtarë janë përballë një sfide,që duhet ta kapërxejnë. Shkaku duhet kërkuar te gjendja e veshtirë ekonomike e vendit, e trashëguar nga rregjimet e mëparshme. Sepse, me barkun bosh, nuk mund të punojë truri i intelektualit.Se shqipëtarët kanë një inteligjencë të mrekullueshme që, kur u jepet rasti, qoftë edhe jashtë Atdheut, kanë treguar prova, që krijojnë surpriza.Ata e dinë se Amerika, Anglia, Italia, Greqia e tjerë, nuk është se janë vende më të mira, por janë thjeshtë vende të ndryshme, nga i yni.Shqipëria sot ka kushte të vështira ekonomike, por nga ana kulturore dhe historike ajo është një nga më të pasurat në Europe. Vërtet kanë ikur intelektualë, por edhe janë kthyer e do te kthehen. Gjithashtu, po pergatitet dhe një brez i ri intelektualesh, nëpër universitet tona.
Sa për përgjegjësinë, që më pyete në fillim, po ju kujtoj se ajo, sikundër edhe faji, bëhet qyrk dhe nuk e vesh njeri! Nuk e veshin as ata, që duhet ta veshin, as klasa politike, në veçanti.Ti, si person, mund të kesh përgjegjësi vetëm për votën, që hedh në kutinë e votimit.
- Jeni nga Korca, Floqi, me tradita intelektuale dhe patriotike jetuat në Tiranë e tani ne USA. Çfarë nënkupton vendlindja për ju?
-Vendlindja nënkupton gjithëçka. Malli për vendlindjen, dashuria për të shumëfishohet dhe sidomos, kur je larg saj.Ismail Kadare ka një poezi, ku përafërsisht thotë, se ai që ka zbuluar shpejtësinë reaktive, me siguri, ka qenë larg atdheut. Faik Konica ka vërejtur se “Duhet te jesh jashtë atdheut, larg tij, për të kuptuar se ç’bukuri të ëmbël ka për veshët fjala “Shqipëri”” . Ishte pikërisht vendlindja, që më detyroi të shkruaja librin “Lis në shkëmb”. Ideja fillestare lindi një ditë, kur unë, duke qendruar buzë lumit “Potomak” në Vashington DC e po shikoja ketrat, që lëvrinin nëpër drurët dekorativë, befas më fluturoi mendja në vendlindjen Floq, në Korçë, Tiranë e në të gjithë Shqipërinë, të cilën e kam bredhur pëllëmbë për pëllëmbë. Ndjeva mall të pashoq. Çudi, sa emocione ndjeva! Ku ta kenë, vallë, “selinë” këto emocione?Në zemër?Në stomak?Përjetova një “deja vu” të jashtëzakonshme.Më duket se ndjenja e malli për vendlidjen nuk është thjesht ndjenjë e kaq. Me sa duket, ajo ka të bëjë edhe me genet, me gjakun, me biologjinë, madje edhe me fiziologjinë.
- A urren gazetari e shkrimtari Shahinllari? Po, a jeni zhgënjyer ndonjëherë?
-Nuk urrej asnjeri. Inatosem, zemërohem se prej gjaku jemi, të shkretën dhe në gjak kemi genin kapricioz ballkanas, i cili edhe me një fshikullimë fare të lehtë, kërcen pupthi përpjetë.Por shpejt më bie shkuma e zemërimit. Përvoja shekullore e njerëzimit ka treguar se tjetrit, përballë teje që ta bën borxh, “me të mirë, ia ha kokën; me të keq, i ha m…!”
Sa për zhgenjimet, ehuuu..! Sa herë, por nuk qederosem shumë. Kështu është bota, me dritëhije.Miq të vërtetë janë ata, që vijnë, kur të tjerët ikin.
- Çfarë është dashuria për ju? Kur e ndien një burrë se ai është i dashuruar?
-Dashuria është pjesë e dlirësisë së saj. Dashuria edhe fajin e ka të çiltër.Ajo i kupton gjërat, para se të fliten me fjalë. Të duket, se shpirti është një frymë-marrje e trupit. Dashuria është një “fantazmë” e këndshme dhe e padukshme, sepse e kemi brenda vetes. Por, dashuria, mendoj, është një koncept më i gjerë, se sa ndjenja e marrëdhënia midis një çifti. Ka edhe një dashuri tjetër, që s’ka të krahasuar.Është ajo e prindërve për fëmijët, e gjyshërve për nipkat e mbeskat.A mund të më tregosh, e dashur Monda, nëse vërtet ka shkruar mjeshtri i madh, Viktor Hygo, diçka për gjyshërit?Nëse po, si dhe ku ta gjej?
- Ç ’kuptojmë me shprehjet “ vetëgjymtim” dhe “vetëvrasje intelektuale”?
-Kjo është pyetje psikologjike, që kërkon përceptim të tillë. Mund të vetëvritesh ose vetëgjymtohesh intelektualisht, kur je servil ndaj eprorit, kur bëhesh “shoku Zylo”, kur i nënshtrohesh çdo sistemi dhe force politike; kur bëhesh altorpolant i së keqes dhe kështu ushqen gjeneratën, që vjen pas; kur s’do të thuash atë, që mendon ose kur je i “tredhur” dhe synon drejt interesave të vogla meskine e nuk thua atë, që duhet të deklamosh me forcë e pa t’u dridhur qerpiku.
- Çfarë është modestia për ju? Po vetëmburrja dhe vetëbuja?
-Modestia për mua është behari i jetës. Vetëmburrja dhe vetëbuja është skuqja e faqeve para të tjerëve, me ndërgjegje bëhesh fajtor para vetes e pastaj para të tjerëve.
- Çfarë dëshironi të shtoni?
-Do të shtoja një këshillë miqësore për ty, Monda. Mblidhi të gjitha tregimet dhe poezitë “e zjarrta” dhe botoji në një vëllim të vetëm. Besoj se shitja do të jetë e sigurtë.
Së dyti, kam dëshirë të gjej ndonjë prej atyre “natyralistëve të rinj”, që tok me mua të kërkojmë ata drurët pyjorë, që kemi mbjellë në maj të vitit 1959, në kodrat e Liqenit Artificial, në Tiranë. Plasa dhe nuk po i gjej dot, sa herë dal shëtitje aty kodrave.
Ju faleminderit e suksese!
Bisedoi: Raimonda Moisiu